Anna van Saksen (1544-1577)

© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Judith Pollmann, Anna van Saksen, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/AnnavanSaksen [25/04/2015] 

ANNA van SAKSEN (geb. Dresden 23-12-1544 – gest. Dresden 18-12-1577), door haar huwelijk prinses van Oranje. Dochter van Maurits van Saksen (1521-1553) en Agnes van Hessen (1527-1555). Anna van Saksen trouwde op 24-8-1561 in Leipzig met Willem van Oranje (1533-1584). Uit dit huwelijk werden 2 zoons en 3 dochters geboren, waarvan 1 zoon en 2 dochters de volwassen leeftijd bereikten. Uit een buitenechtelijke relatie met Jan Rubens (1530-1587), jurist, werd 1 dochter geboren.

Anna van Saksen groeide als enig kind op aan het hof van de Saksische keurvorsten te Dresden. Na de dood van haar ouders kwam ze onder voogdij van haar grootvader Philip van Hessen en haar oom August, die haar vader als keurvorst was opgevolgd. Ze werd luthers opgevoed en volgens haar voogden was ze op haar vijftiende een ‘frommes fraülein’ dat vooral goed kon handwerken. Ze was echter ook de rijkste erfdochter uit het Duitse keizerrijk – met een fabelachtige bruidsschat van honderdduizend thaler. Nadat huwelijksonderhandelingen met de Zweedse vorst Gustaaf Vasa waren stukgelopen, diende zich een nieuwe kandidaat aan: Willem van Nassau, prins van Oranje, sinds 1558 weduwnaar van Anna van Egmond. Anna van Saksen werd al bij hun eerste ontmoeting in 1560 smoorverliefd op de elf jaar oudere Willem, maar de onderhandelingen zouden nog anderhalf jaar duren. Er kleefden verschillende bezwaren aan Oranje – zo was hij weliswaar uit een luthers geslacht geboren, maar leefde hij in de Nederlanden als katholiek hoveling. Daarnaast waren er financiële bedenkingen. Ook aan het Brusselse hof plaatste men vraagtekens bij het huwelijk. Landsheer Filips II, de landvoogdes Margaretha van Parma en hun adviseurs vreesden dat Oranje zijn kinderen luthers zou opvoeden. Het vergde nogal wat gehuichel om te zorgen dat deze kwesties rond het geloof werden opgelost.

Toen alles was geregeld, werd de bruiloft groots en dagenlang gevierd. Willem beloofde Anna een kennismaking met het hoofse leven; hij zou haar de ridderroman Amadis de Gaule laten lezen, en de modieuze ‘gaillarde’ leren dansen. Al na een paar jaar bleek er echter onmin te zijn tussen man en vrouw. Anna zou te veel geld uitgeven en zelf klaagde ze dat haar zwager Lodewijk van Nassau ‘stookte’. Misschien was ze ook jaloers: later memoreerde zowel zij als Oranje het incident rond ‘de vrouw met de witte rok’, dat zich al tijdens hun bruidsdagen had voorgedaan. De conflicten waren ernstig genoeg om aandacht op te eisen van haar familieleden, die enkele malen vermanend optraden.

Een slecht huwelijk

Uit het huwelijk van Anna van Saksen met Willem van Oranje werden twee zoons en drie dochters geboren. Dochter Anna, geboren op 31 oktober 1562, stierf kort na de geboorte, en zoon Maurits August Filips (1564-1566) stierf na een kleine anderhalf jaar. De andere drie kinderen bleven wel in leven: een tweede dochter Anna (1563-1588), de latere stadhouder Maurits (1567-1625), en Emilia (1569-1629).

Historici hebben nogal eens beweerd dat Anna van Saksen al meteen na haar huwelijk geestelijk instabiel bleek, maar dat lijkt wijsheid achteraf. Zeker, Oranje vond haar lastig en veeleisend. Anna bleek zich niet goed te kunnen schikken in haar rol. Dat was misschien al naar voren gekomen in haar verliefdheid op Oranje – die de hele huwelijkskwestie zakelijk had behandeld, en haar verliefde brieven door zijn broer had laten beantwoorden. Anna wilde aandacht, en respect voor haar positie, en ze liet dat luidruchtig blijken. Haar pleegmoeder, Anna van Denemarken, had al eens opgemerkt dat ze een koppig meisje was.

De verhouding tussen Anna van Saksen en Willem van Oranje verslechterde nadat zij in april 1567 vanwege de komst van de hertog van Alva naar de Dillenburg waren vertrokken. Willems Nederlandse bezittingen werden door Alva geconfisqueerd, en het berooide paar was nu geheel van familie afhankelijk. In 1568 besloot Willem de wapens op te nemen tegen Alva – het familiekapitaal van de Nassaus werd in dit avontuur geïnvesteerd. Omdat Willem voortdurend van huis was om steun te verwerven voor zijn plannen om de Nederlanden binnen te vallen, was Anna aan zijn familie in Dillenburg overgeleverd. Ze baarde er een zoon, Maurits (1567-1625), wiens doop nog met veel festiviteiten gepaard ging. Daarna werd ze steeds ontevredener met het leven onder toeziend oog van Juliana van Stolberg, de matriarch van de Nassaus, en de talloze verwanten.

In oktober 1568 besloot Anna op eigen houtje naar Keulen te vertrekken, met een eigen gevolg en slechts 150 thaler. Ze maakte al snel schulden en verzocht de Nassaus om meer geld. Toen die daar niet op ingingen, verpandde ze haar juwelen. Anna meende recht te hebben op eigen inkomsten, en terecht, want ze had veel geld meegebracht in het huwelijk. Ze kon niet accepteren dat dit opging aan de politieke avonturen van haar man. In Keulen begon ze dan ook aan een langdurige campagne om iets van haar bruidsschat te redden. Als garantie voor de bruidsschat had Oranje een aantal bezittingen toegezegd die als ‘weduwengoed’ zouden gaan dienen, en waaruit Anna inkomsten genoot. Deze waren nu echter allemaal in Habsburgse handen. Anna probeerde eerst alternatieve bronnen van inkomsten bij de Nassaus los te krijgen. Toen dat niet lukte, bedacht ze een nieuwe oplossing: haar familieleden moesten koning Filips II ervan overtuigen dat zij zich feitelijk in de positie van een ‘weduwe’ bevond en haar bezittingen in de Nederlanden vrijgeven. Haar familie steunde het plan, maar het leidde niet tot resultaten. Ondertussen liepen de schulden op. De Nassaus en keurvorst August waren het erover eens dat haar maar één ding te doen stond: terug naar de Dillenburg. Dat weigerde ze echter categorisch. Willem probeerde haar over te halen om naar veiliger plaatsen dan Keulen te reizen, maar ze voelde daar weinig voor. In de zomer van 1570 leek er een oplossing te zijn gevonden; er kwam financiële steun voor het berooide paar, en een afspraak over een nieuwe woonplaats, Erfurt. Anna bleef echter tussen Siegen en Keulen heen en weer pendelen.

Inmiddels had Anna van Saksen ook een andere reden om niet naar Erfurt te komen. Ze was verliefd geworden op haar juridisch adviseur, Jan Rubens uit Antwerpen. ‘Pas op dat het bed niet inzakt’ had ze nog gezegd, de eerste keer dat ze, samen op zakenreis, in elkaars armen waren beland. De geliefden bleken niet voorzichtig genoeg. In maart 1571 werd Rubens door dienaren van de Nassaus gearresteerd. Hij bekende de verhouding en werd gevangen gezet. Anna gaf haar schuld niet zomaar toe. Ze beweerde dat Rubens’ bekentenissen door marteling verkregen waren, en wilde naar een rijksstad om daar haar onschuld bij een keizerlijk hof te bepleiten. Maar ze bleek ook zwanger, en van Oranje kon het kind niet zijn. In augustus 1571 baarde ze een dochtertje dat Christine (1571-1637) werd gedoopt en als Christine von Dietz door het leven zou gaan.

In theorie hadden Anna van Saksen en haar minnaar de doodstraf verdiend, maar Oranje hoopte nog steeds op politieke steun van Anna’s machtige familieleden en wilde daarom de breuk geheim houden. Anderhalf jaar wachtte Anna in spanning op wat haar lot zou zijn. Haar geestelijke toestand ging nu snel achteruit. Ze dronk te veel, maakte ruzie met haar bedienden, en leed aan stemmingswisselingen. In december 1572 werd haar ten slotte meegedeeld dat ze zou moeten verhuizen naar het Nassause slot Beilstein, waar ze huisarrest zou krijgen. Haar Siegense dienstpersoneel had zo genoeg van haar dat het weigerde mee te gaan. Anna kreeg in Beilstein slechts vrome boeken te lezen, en haar enige afleiding bestond uit de bezoeken van een lutherse predikant. Ze klaagde over het slechte eten, haar isolement en de behandeling die haar ten deel viel. Naar eigen zeggen maakte Godfried van Nassau haar voor ‘hoer’ uit. Hij had haar verzekerd dat de keurvorst van Saksen niets voor haar zou doen. Toch hoopte ze nog steeds zich voor een keizerlijk hof te kunnen verdedigen. Ze richtte ook diverse smeekbrieven aan Oranje. De ondertekeningen wisselden van‘Euer ungluckselige’ via ‘Euer Liebe zu unrecht gefangen’ tot ‘bedrubde hausfrau’. Voor Oranje had ze echter afgedaan, hij heeft nooit geantwoord.

In 1575 vatte Willem van Oranje het plan op om opnieuw te trouwen: via Charlotte de Bourbon hoopte hij Franse politieke steun te verwerven. Hij kreeg vijf hoogleraren van de nieuwe Leidse universiteit zover zijn huwelijk met Anna ongeldig te verklaren – een juridisch nogal dubieuze manoeuvre, die Anna’s familieleden schandelijk vonden. Ze dreigden de hele zaak publiek te maken, en ook een boekje open te doen over de lichtzinnigheden van de prins, maar al snel bleek dat hun primaire bedoeling was om Anna’s bruidsschat terug te claimen. Er volgde bovendien een weinig verheffend steekspel tussen de Nassaus en Anna’s verwanten over haar toekomst. Berichten over haar toestand werden steeds zorgelijker. Uiteindelijk werd ze in het geheim overgebracht naar Dresden, waar ze werd opgesloten in een vertrek met dichtgemetselde ramen – eten kwam door een luikje. Geestelijk en lichamelijk takelde ze snel verder af. Waaraan ze ten slotte precies stierf, 33 jaar oud, is niet met zekerheid te zeggen, maar verwaarlozing speelde daarbij ongetwijfeld een rol. Ze was in de laatste jaren van haar leven totaal in de war geraakt. Anna van Saksen ligt begraven in Meissen.

Reputatie

Anna raakte al snel in het vergeetboek. Niet alleen voor de kleine Christine, die in een Duits klooster werd opgeborgen en uiteindelijk in 1594 werd uitgehuwelijkt, maar ook voor Maurits en zijn zusters Anna en Emilia, was hun overspelige moeder een gevoelige kwestie. Nederlandse historici zwegen de kwestie zoveel mogelijk dood. Het waren Duitse geleerden die vanaf het eind van de achttiende eeuw voor het eerst aandacht vroegen voor haar geschiedenis. Dat de kwestie daarna ook internationaal steeds meer belangstelling trok was vanwege de identiteit van Anna’s minnaar – Jan Rubens was niemand anders geweest dan de vader van de beroemde schilder. In Nederland brak daarnaast een vinnige geleerdenruzie uit over Willem van Oranjes religieuze gedraai tijdens de huwelijksonderhandelingen. Maar door alle partijen werd Anna’s geestesziekte zwaar aangezet, en haar ‘zelfzuchtigheid’ scherp veroordeeld. Pas in de twintigste eeuw kwam er, vooral in Duitsland, ook oog voor de tragiek van haar situatie. Ze werd nu ook het onderwerp van een historische roman. In de televisieserie Willem van Oranje (1984) was Anna van Saksen een ongeremde vrouw die zich niet wilde aanpassen aan de heersende normen voor haar stand.

Naslagwerken

Van der Aa; Chalmot; Van Ditzhuysen; Kobus/De Rivecourt; Kok; NNBW; Verwoert.

Archivalia

De correspondentie tussen Willem van Oranje en Anna van Saksen en haar verwanten is digitaal beschikbaar. URL: www.inghist.nl  [laatst geraadpleegd: maart 2010].

Literatuur en bronnenpublicaties

• K.W. Böttiger, ‘Wilhelms von Oranien Ehe mit Anna von Sachsen’, Historisches Taschenbuch 7 (1836) 82-174 [een van de eerste serieuze studies].
• J.J. van der Horst, Het huwelijk van Willem van Oranje met Anna van Saxen (Amsterdam 1851).
• R.C. Bakhuizen van den Brink, Het huwelijk van Willem van Oranje met Anna van Saxen (Amsterdam 1853).
• Hans Kruse, ‘Wilhelm von Oranien und Anna von Sachsen. Eine fürstliche Ehetragödie des 16. Jahrhunderts’, Nassauische Annalen 54 (1934) 1-134 [het meeste van het beschikbare bronnenmateriaal wordt in dit artikel in extenso geciteerd].
• Otto Rombach, Anna von Oranien (Stuttgart 1960) vertaald als: Anna van Oranje: het tragische leven van Anna van Saksen, vert. A.C. Visser (Zwolle 1961) [roman].
• Marie Ange Delen, ‘Het overspel van Anna van Saksen en Jan Rubens herondekt in de negentiende eeuw’, Oranje-Nassau Museum Jaarboek (1989) 5-40 [goed overzicht van de historiografie].
• Een uitvoerige literatuurlijst is te vinden op URL: www.dutchrevolt.leidenuniv.nl [laatst geraadpleegd: maart 2010].

Illustratie