© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Dimphéna Groffen, Catharina van Beieren, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/CatharinavanBeieren [13/01/2014]
CATHARINA van BEIEREN (geb. ca. 1359 – gest. Hattem 10-11-1400), door haar huwelijk(en) hertogin van Gelre. Dochter van Albrecht van Beieren, graaf van Holland (1336-1404) en Margaretha van Brieg (1340/45-1386).
Catharina van Beieren trouwde (1) in Den Haag op 9-1-1369 met Edward hertog van Gelre (1336-1371);
(2) op 18-9-1379 in Geertruidenberg met Willem I van Gulik, hertog van Gelre (1363-1402). Beide huwelijken bleven kinderloos.
Catharina was de oudste dochter van Albrecht en Margaretha. Na haar werden nog drie dochters en drie zoons geboren. Haar vader probeerde zich via de huwelijken van zijn kinderen te verzekeren van bondgenoten. Zo werd op 1 november 1368 tijdens een bijeenkomst in Heusden besloten dat Catharina in januari 1369 zou trouwen met de 33-jarige Edward, zij het dat zij na de huwelijksvoltrekking bij haar moeder zou blijven wonen tot ze in 1371 de huwbare leeftijd van twaalf jaar had bereikt. Van 7 tot 9 januari 1369 vonden in Den Haag feestelijkheden plaats die werden afgesloten met de formele huwelijksvoltrekking. Catharina bleef inderdaad achter bij haar ouders en Edward keerde terug naar Gelre.
Uit de rekeningen van het grafelijk hof valt op te maken dat Albrecht en Margaretha twee jaar later – vanaf 13 augustus 1371– drie dagen in Geertruidenberg verbleven. Grote uitgaven op die dagen doen vermoeden dat er een belangrijke gebeurtenis plaatsvond; waarschijnlijk was dit het echte huwelijk tussen Catharina en Edward. Nog geen twee weken later – op 24 augustus – stierf Edward tijdens een veldslag. De twaalfjarige weduwe Catharina was in Den Haag en bleef bij haar ouders tot haar volgende huwelijk, in 1379.
De nieuwe huwelijkskandidaat voor Catharina van Beieren was Edwards neef, de vier jaar jongere Willem van Gulik, hertog van Gelre. Dit huwelijk bleef kinderloos. Over het verdere leven van Catharina is niets bekend. Opvallend is dat Catharina bij het opmaken van haar testament ook de twee bastaarddochters van Willem bedacht. Verder liet zij nadrukkelijk de bepaling opnemen dat, mocht zij iets onrechtmatig in haar bezit hebben, dit aan de rechtmatige eigenaar moest worden overgedragen. Tevens liet zij geld na aan de Martinskerk in Arnhem en aan de Minderbroeders in Harderwijk. Zij overleed rond haar 41ste jaar in Hattem. Zeker is dat haar lichaam op 25 juni 1401 werd overgebracht naar het kartuizerklooster Monnikhuizen bij Arnhem. Tegelijk met de overledene werden ook haar huisraad en sieraden van Hattem naar Arnhem vervoerd.
Een opvallend onderdeel van de levensbeschrijvingen van Catharina van Beieren is de vermelding van een versje dat zij op haar mouw zou hebben gedragen: ‘Dat moet zijn God geklaagd, dat ik ben weduwe ende maagd’. De eerste vermelding van dit versje (‘Virgo sum et vidua. Hoc sit conquestum Altissimo’) komt voor in de Gelderse kroniek van Willem van Berchem, geschreven vóór 1381. Ook wordt gezegd dat zij alleen opnieuw zou willen trouwen met een heer van Gelre, een wens die met haar huwelijk met Willem in vervulling ging. Het dragen van een lapje met een tekst was niet ongebruikelijk: van Catharina’s stiefmoeder, Margaretha van Kleef, is bekend dat zij haar dienaren mutsen met een tekstje liet dragen. En volgens Van Slichtenhorst (1659, 148) heeft later op het graf van landvoogdes Margaretha van Oostenrijk (1480-1530) een gelijksoortig rijmpje gestaan: ‘Cy gist Margot la noble Demoiselle, mariée deux fois & morte pucelle’ (Hier rust Margot, edelvrouwe, tweemaal getrouwd & gestorven als maagd).
Naslagwerken
Van der Aa.
Literatuur en bronnenuitgaven
- Ioh. Isac. Pontanus, Historiae Gelricae Libri XVI (Harderwijk 1639) 294, 341-344.
- Arend van Slichtenhorst, XVI Boeken van de Geldersse geschiedenissen (Arnhem 1654) 146, 148, 161.
- De Gelderse kroniek van Willem van Berchem. Naar het Hamburgse handschrift over de jaren 1343-1481, A.J. de Mooy ed. (Arnhem 1950) 12.
- Gerard Nijsten, Het hof van Gelre: Cultuur ten tijde van de hertogen uit het Gulikse en Egmondse huis (1371-1473) (Kampen 1992) 41.
- Gerard Nijsten, ‘Cultuur aan de hoven van Holland en Gelre; een vergelijking’, in: D.E.H. de Boer, J.W. Marsilje en J.G. Smit red., Vander rekeninghe. Bijdragen aan het symposium over onderzoek en editieproblematiek van middeleeuws rekeningmateriaal (Den Haag 1998) 153-165, 302-308.
- A. Janse en J.M. van Winter, ‘Een bruiloftsmaal aan het Hollandse hof in 1369’, Jaarboek voor Middeleeuwse geschiedenis 3 (2000) 162-195.
Illustratie
Zegel van Catharina van Beieren, 1380. Uit: A.P. van Schilfgaarde, Zegels en genealogische gegevens van de graven en hertogen van Gelre, graven van Zutphen (Arnhem 1967) 101.
Auteur: Dimphéna Groffen
Biografienummer in 1001 Vrouwen: 32
laatst gewijzigd: 13/01/2014
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.