Achter het blauwe plastic: verhalen van detentie en deportatie
Met blauw plastic moest het aan het zicht onttrokken worden: de eerste overheveling van migranten uit Griekenland onder het nieuwe akkoord tussen de Europese Unie en Turkije. Op 4 april kwamen drie gecharterde veerboten ongeveer 130 Pakistani, Bagladeshi en Syriërs afzetten in het plaatsje Dikili. Turkse grensbeambten en Frontexofficieren was er die middag veel aan gelegen van de hele operatie zo weinig mogelijk zichtbaar te laten. Vanaf een golfbreker kon de paraat staande pers nog net een glimp opvangen van enkele mannen die in de verte op de kade stapten, zacht voortgeduwd werden en al snel uit het zicht verdwenen.
De kleur van het verhullende plastic is een vreemde constante in de ‘crisis’ die de Europese politiek zo in zijn greep heeft: blauw spant van de Europese vlaggenkleur en het peilloos diepe zeewater tot de blauwe handschoenen en mondkappen van functionarissen die de angstige omgang met migrerende mensen symboliseren. Als historicus kun je van alles vinden van deze kwestie, maar één vraag dringt zich onophoudelijk aan mij op: wat gebeurt er achter al dit blauw? Welke verhalen gaan er schuil achter grenshekken, patrijspoorten en kantoordeuren?
Weg van hier: gevangenismuren als archief
In Frankfurt am Main staat een gevangenis waar je iets van een antwoord kunt vinden op deze vraag. Ooit werd de penitentiaire instelling Klapperfeld door de Nazi’s gebruikt voor ongewenste maatschappelijke elementen, vanaf de jaren tachtig werd de gevangenis een detentiecentrum voor te deporteren illegale migranten. Nu staan de celdeuren en poorten open, galmt er punkmuziek langs de tralies en zijn de buitenmuren behangen met demonstratieposters van antifa’s. In 2009 werd de gevangenis aan de Klapperfeldstrasse een autonoom cultureel centrum. In zeven jaar tijd is het een bijzonder museum geworden: vrij van giftshops, poenerige restaurants en achterdochtige suppoosten, maar met tentoonstellingen die door de lokale gemeenschap zelf gemaakt en onderzocht zijn.
De penitentiaire instelling Klapperfeld in Duitsland
De tentoonstelling ‘Raus von Hier’ is een even relevant als aangrijpend product van deze museale ‘D.I.Y.-instelling’. In ‘Raus von Hier’ wordt het gevangenisgebouw zelf tot expositiestuk gemaakt. Het kluwen van pennenstrepen, inkervingen, vlekken en knipsels op de muren, celdeuren en plafonds van het detentiecentrum vertellen, als een volgetatoeëerd stuk vel, over het lot van zij die hier ooit vastgezet zijn. In zijn totaliteit, met duizenden opgeplakte nummertjes die overeenkomen met uitgetypte transcripties, is deze brij van teksten en tekens bijna een archief op zich – een archief waar er in Europa nog talloos veel meer van moeten zijn.
Stilte, sporen en bronnen
In Cyrillische balpenletters staat het wekelijks regime op de muur geschreven: douchen om de dag, eten om 10, 12 en 5 uur. Overal lees je landennamen, plaatsnamen en data: Algiers, Nepal, Touba, Rabat, Pristina, Kandahar, Chili, Moldavië. Naast ‘17.1.89-1.2.89’ en ‘7.8.87’ staan ze uitgekerfd in de muren en met roet op de plafonds gesmeerd. Het zijn de meest basale resten identiteit, nagelaten op de laatste momenten in maatschappij die deze individuen uitstoot.
En dat terwijl illegale migranten in Europa zogenaamd geen sporen nalaten. Ze zouden als vluchtige schaduwen in voorbijrazende koplampen wegglijden langs de marges van de maatschappij. Schijnbaar onzichtbaar werken ze voor hongerlonen op plekken waar nationale ingezetenen zich zelden begeven. Hun vervolging en detentie worden grotendeels onzichtbaar gemaakt en gehouden, daar diende het blauwe plastic in Dikili ook voor. Het Klapperfeld laat zien dat deze vluchtig- en onzichtbaarheid nooit totaal is en dwingt ons om deze aanwezigheid te erkennen en te bevragen.
Illegale migranten laten wel degelijk sporen na in Europa
Het zicht door een rietje
De stilte en kille levenstekenen in de cellen van het Klapperfeld contrasteren lelijk met de snel uitdovende aandacht die er even bestond voor migranten die Griekenland werden uitgezet. Na 4 april hebben we over de gedeporteerden maar weinig meer vernomen. Vergelijk dat met hoe de episode Ebru Umar nu al meer dan een week de headlines dicteert. Historisch gezien is daar weinig nieuws aan: Nederlanders die in het buitenland in het gevang zitten zijn al tijden van aandacht verzekerd. Dat gold voor Gerrit Metzon die in 1814 door Algerijnse kapers afgevoerd en opgesloten werd. Het geldt nog steeds voor Romano van der Dussen en de tal van andere zaken die in tv-programma’s als Vreemde tralies met verontwaardiging besproken worden.
Arnon Grunberg schreef het laatst in een voetnoot: deze verontwaardiging over gedetineerde landgenoten zegt veel over ‘het Nederlandse rietje waarmee de wereld wordt beschouwd’. Het Klapperfeld toont ons wat we zouden kunnen zien als we maar de moeite namen met ditzelfde rietje een gaatje te boren in de plastic zeilen van de grensbeambten, en zicht proberen te krijgen op wat onzichtbaar moest blijven.
