Verslag van ‘De geschiedenisles die je nooit hebt gehad!’ Lancering F-Site

Onlangs las ik het boek The Power (2016) van de Britse schrijver en gamedesigner Naomi Alderman. In deze fascinerende toekomstroman worden de machtsverhoudingen tussen mannen en vrouwen omgedraaid. In dit boek krijgen vrouwen, dankzij een nieuwe elektrostatische kracht, de fysieke bovenhand. Alderman vraagt zich af hoe die nieuwe machtspositie hun zelfbeeld en dat van mannen verandert en past deze denkoefening ook toe op de geschiedschrijving. Met behulp van dit ingenieus verzonnen ‘alternatief geschiedbeeld’ laat zij zien hoe hedendaagse gendernormen ons begrip van het verleden beïnvloeden.

Ik moest aan dit boek terugdenken tijdens de ‘De geschiedenisles die je nooit hebt gehad! Over “hoeren, heksen, en heldinnen”’, op 29 oktober in de Rode Hoed in Amsterdam. Deze uitverkochte bijeenkomst stond in het teken van de lancering van F-site, een online platform met lesmateriaal over vrouwen in de geschiedenis. Geschiedenisdocenten en andere geïnteresseerden kunnen daar gratis en toegankelijk lesmateriaal vinden dat is toegespitst op de tien tijdvakken uit het middelbare geschiedenisonderwijs. Het doel van F-site is om verandering te brengen in de eenzijdige en stereotype representatie van vrouwen in de lesmethode geschiedenis, en om de zichtbaarheid van historische vrouwen te vergroten. F-site is een initiatief van Van Gisteren in samenwerking met Stichting Jonge Historici.

(Opnieuw) kennismaken met historische vrouwen

Met presentator en journalist Aldith Hunkar als moderator was de avond bij voorbaat al geslaagd. Een indrukwekkend programma bestaande uit drie mooie gastlezingen, muziek, een quiz en spoken word-voordracht van Sandy Bosmans, voerde het publiek terug naar de schoolbanken. Schrijver en taalkundige Cynthia McLeod gaf les over de steenrijke zakenvrouw Elisabeth Samson (1715-1771). Deze vrijgeboren zwarte vrouw uit Suriname ging de geschiedenisboeken in als ‘de eerste negerin die wilde huwen met een blanke man’. Om meer te weten te komen over de persoon die schuilging achter deze vermelding, deed McLeod zelfstandig archiefonderzoek in Nederland, waar tot 2010 het Surinaamse archief lag. Mede dankzij het boek dat daaruit voortkwam, staat Samson in 2021 als een van tien historische figuren centraal in de tentoonstelling over het Nederlandse slavernijverleden in het Rijksmuseum.

Met een lezing over transgendervrouw Aaïcha Bergamin (1932-2014), vestigde LHBT+ boegbeeld Dolly Bellefleur (Ruud Douma) de aandacht op de ingewikkelde verhouding tussen sekse, gender en identiteit. In dit verband kan ik iedereen dit artikel van journalist Lisa Peters aanraden, waarin Peters alle begrippen nog eens op een rijtje zet.

Historicus Nadia Bouras wilde tot slot laten zien dat feminisme en religie ook samen kunnen gaan. Zij vertelde over de Marokkaanse socioloog en islamitische feminist Fatima Mernissi (1940-2015). Mernissi pleitte voor de versterking van de rechten van vrouwen aan de hand van de koran en andere islamitische teksten. Dat kwam haar zowel vanuit conservatief- islamitische hoek, als uit seculier-feministische hoek op veel kritiek te staan. Mernissi bekritiseerde enerzijds de vrouwvijandige politieke islam, maar richtte anderzijds haar peilen op het ‘zelfbewuste Westen’.

Positieve canonvorming?

Zowel Bellefleur als Bouras benadrukten in hun lezingen het belang van historische rolmodellen, waarin schoolkinderen zich kunnen herkennen. You can’t be what you can’t see in de woorden van Marian Wright Edelman. Aan deze, op zich legitieme, behoefte aan herkenbare rolmodellen kleeft ook altijd een risico. Namelijk dat de minder fraaie aspecten uit de eigen groepsgeschiedenis liever vergeten worden. Dat fenomeen heeft Ed Jonker wel omschreven als de ‘discursieve dominantie van de positieve canon’ – presentistische geschiedenis als zelfbevestiging.

Bij de 50 geselecteerde vrouwen lijkt F-site rekening te hebben gehouden met dergelijke kritiek. Neem bijvoorbeeld de casus over de gezusters Lammens. Deze zussen reisden in de achttiende eeuw mee op een VOC-schip naar Nederlands-Indië. Daarover hielden zij reisverslagen bij, die inzicht bieden in het leven aan boord van een VOC-schip als vrouw; én in hoe de zussen dachten over vrouwen van Indo-Europese komaf. Of de casus over zogenaamde ‘Venusbeeldjes’, die stammen uit de steentijd. Deze beeldjes ‘worden geassocieerd met vruchtbaarheid, maar hun echte betekenis is onbekend’. ‘Er zijn nu meer theorieën over Venusbeeldjes dan er Venusbeeldjes zijn’, citeert F-site historicus Bianca Stigter: ‘bij gebrek aan feiten is bijna elke interpretatie mogelijk’.

Dat brengt me terug bij The Power van Naomi Alderman. Hierin staan illustraties van twee beeldjes, gebaseerd op bestaande archeologische vondsten uit de Indusvallei. Waar in werkelijkheid archeologen de beeldjes aanduiden met de ‘Priester-Koning’ en het ‘Dansende meisje’ – ondanks een gebrek aan context – worden de beeldjes in Aldermans boek omgedoopt tot de ‘Jonge Dienaar’ en de ‘Priesteres-Koningin’.

De ‘Jonge Dienaar’ en de ‘Priesteres-Koningin’. Naomi Alderman, De macht, vertaling van The Power uit 2016 (Amsterdam en Antwerpen: Atlas Contact, 2018) 279 – 281.