De toekomst van onze informatie: rijke bron of ondiepe put?

In een interview met het Archievenblad (februari 2015) stelt drs. M.L. (Marens) Engelhard, historicus, algemene rijksarchivaris en algemeen directeur van het Nationaal Archief: ‘Je hebt kans dat zeg over 1000 jaar blijkt dat we van onze periode net zo’n beperkt archief hebben als van laten we zeggen de 17de eeuw. Ik doe er geen uitspraak over of dat erg is of niet. Archiveren in het digitale tijdperk, denk aan sociale media maar ook aan foto’s, is niet eenvoudig. Waardering en selectie (zie rapport Charles Jeurgens ‘Gewaardeerd verleden; Bouwstenen voor een nieuwe waarderingsmethodiek voor archieven’, 2007) en duurzaamheid zijn grote uitdagingen.’ Inderdaad, het archiefwezen staat in het digitale tijdperk voor niet geringe opgaven.

Van oudsher geldt: een goed overheidsapparaat met een goede administratie vervult een spilfunctie in de democratie. De recht- en bewijszoekende burger kan een beroep doen op de betrouwbare en controleerbare overheid, die ten alle tijden in staat is om verantwoording af te leggen. Corruptie is uit den boze. ‘Good governance’ wordt dat wel genoemd. In veel ontwikkelingslanden, waar juist corruptie de toon zet, weten ze precies wat ze missen. Zonder bijvoorbeeld een goede bevolkingsadministratie weet je niet hoeveel scholen, ziekenhuizen en dergelijke je moet bouwen, kun je geen verkiezingen organiseren en kun je geen belasting heffen. Zonder kadaster kun je geen eigendomsrechten van een stuk land vastleggen. Zonder een goed georganiseerde bureaucratie staan de sluizen open voor corruptie en willekeur. Beheer, behoud en beschikbaarstelling van archieven maakt de overheid transparant en stelt de overheid in staat om rekening en verantwoording af te leggen. Archivarissen bewegen zich volop in de klassieke overheidsomgeving waarin archivering gestructureerd plaatsvindt ten dienste van rechtmatigheid, doelmatigheid en van verschillende afgeleide, waaronder cultuurhistorische, belangen. Archieven worden niet gevormd om de historicus ter wille te zijn, maar zijn voor de historicus wel onmisbaar.

Bij archiefinstellingen bestaat de opvatting dat het niet voldoende is om alleen de neerslag van het overheidshandelen voor het nageslacht te bewaren, maar ook dat particuliere archieven (bedrijven, verenigingen, organisaties, families enzovoort) moeten worden veilig gesteld. Alleen zo ontstaat een ´compleet´ beeld van de samenleving. Die samenleving verandert in hoog tempo. Globalisering en digitalisering overstijgen de fysieke grenzen van het lokale. De omgeving biedt steeds minder houvast. Een terugtredende overheid besteedt meer taken uit aan bedrijven en gemeenschappelijk regelingen. Hoe staat het met de transparantie en verantwoording van niet overheidsinstellingen die wel publieke taken uitoefenen? Besluitvorming geschiedt meer en meer door bovennationale organen. Hoe staat het met de transparantie en verantwoording van internationale instellingen (globalisering) die een grote invloed uitoefenen op ons dagelijks leven: de Verenigde Naties, de Europese Unie, de Wereldbank, de Wereldhandelsorganisatie, het Internationaal Monetair Fonds (IMF)? Internationale problemen vragen om een internationale besluitvorming maar die besluitvorming is lang niet altijd doorzichtig en de archivering dus evenmin.

De invloed van de digitale wereld op ons dagelijks leven is enorm. We plaatsen content gratis op (social) media en platforms die vaak in handen zijn van niet transparante grote bedrijven (Google/facebook). De digitale wereld ‘denkt’ global (Big Data) en trekt zich sowieso niets aan van fysieke grenzen. Belangrijke uitdagingen zijn het regelen van ‘duurzaamheid’ en ‘privacy.’

Naast de overheidstransparantie staat die van ons, boeren, burgers en buitenlui. Op linkedIn, op facebook en andere sociale media-kanalen tonen wij ons ware gezicht. Dat u af en toe de zaak bezwendelt met een voorstelling van zaken die de werkelijkheid in de verste verte niet benadert doet er niet toe. U bent ‘in the picture’ en u kunt worden gewikt, gewogen en gevolgd. Niet dat u een geslaagde vakantie in Spanje heeft beleefd is belangrijk, wel het feit dat u inzichtelijk maakt dat u er bent geweest, met wie en hoe lang en hoe vaak. Uw interesses op Bol.com en Amazon.com zijn even veelzeggend als de zaken waar u blijkbaar geen belangstelling voor heeft. Uw internetprovider weet wat u doet. Uw digitale TV exploitant weet wanneer u naar een ander kanaal zult zappen. Uw supermarkt kent uw voorkeuren als geen ander. U wordt voorspelbaar en daardoor controleerbaar. Wij werken meer of minder bewust aan onze actieve openbaarheid. Patronen in consumentengedrag zijn even veelzeggend als afwijkingen van die patronen. Het individuele is op internet niet interessant, wel het sociale. Wat boeit de massa? Welke filmpjes op YouTube worden het meest bekeken, wat zijn op Twitter de ‘trending topics’ en wie krijgt op Facebook de meeste ‘likes’ voor wat?

De overheid bewaart gegevens over u. Voor de bewaring van gegevens van u bent u zelf verantwoordelijk. Helaas zijn een aantal gegevens van ons, zoals door ons geplaatst op sociale media, of als gevolg van ‘verplichte’ invuloefeningen (aankopen, boekingen etc.), ook van anderen, bijvoorbeeld commerciële partijen als Google, het bedrijf dat niet voor niets geconfronteerd wordt met het ‘recht om vergeten te worden.’ Archiveren en selecteren van de door ons gevormde/ontvangen informatie hebben we al lang niet meer zelf in de hand en dat omdat we graag ‘sociaal’ willen zijn. Niet sociaal = verdacht, sociaal = transparant, niet transparant = asociaal. Het is zoals Gabriel García Márquez (1927-2014) ooit zei “All human beings have three lives: public, private, and secret.” Van dat ‘private’ en ´geheime´ leven blijft steeds minder over.

We worden door volgers ingedeeld in sjablonen. Ambtenaar, getrouwd, twee kinderen, rijtjeshuis, hypotheek, veertien dagen zomervakantie. Onze echte persoonlijke gegevens en voorkeuren (seks & drugs & rock’n’roll) kunnen worden gedistilleerd uit ons digitaal te volgen gedrag. Volledige privacy bestaat niet meer. Laura Millar (Canadees onderzoeker, universitair docent en consultant archief- en informatiemanagement) spreekt van ‘a wild west of personal or community recordkeeping systems.’ Onze persoonlijke gegevens en data vormen een mengelmoes van zakelijke en emotionele informatie. Hoe ga je daarmee om? Hier ligt een schone taak voor archivarissen: het publiek bewust maken van en helpen bij ‘archiveren’: wat wil je bewaren, waar, voor wie, hoe veilig, hoe lang? Openbaarheid is een groot goed, privacy ook.

Internet is een goudmijn voor marketeers. Internet zou ook een goudmijn moeten zijn en blijven voor onderzoekers zoals historici. Digitale informatie is evenwel kwetsbaar en kan zomaar verdwijnen. Papieren archieven kun je wegsmijten in een hoek, totdat ze worden aangeraakt, desnoods na jaren, door de ordenende hand van de archivaris. Digitale informatie is zelden statisch. De dynamiek van sociale media (actie/reactie) is moeilijk vast te leggen voor toekomstige onderzoekers. Hoe je actuele informatie moet waarderen en selecteren voor toekomstige onderzoekers is niet duidelijk Alles bewaren? Het harvesten van het hele internet gaat niet, ook al is er een bedrijf in San Fransisco dat een poging waagt.

Al dan niet willekeurig delen van informatie bewaren kent ook risico’s en nadelen. De recht en bewijszoekende burger en de wetenschapper moeten informatie kunnen duiden en op waarde kunnen schatten. Wat is de context, waar in de informatieketen bevind ik mij en hoe volledig is die keten? Die duiding is in de digitale wereld nog belangrijker dan in de papieren wereld. Papier biedt letterlijk houvast, de digitale wereld niet. Met behulp van zoekmachines kun je middenin een (geschiedenis)tekst belanden. Je hebt zoekresultaten, maar wat is het logisch verband? Is er een logisch verband? Juist omdat digitale informatie eenvoudiger te manipuleren is, is verantwoording belangrijk. Wat hebben we hoe gedigitaliseerd en wat is de ontstaansgeschiedenis van digitaal geboren informatie ?

De papieren wereld lijkt een overzichtelijke vergeleken met de digitale wereld. Burgers, archivarissen en historici hebben een gemeenschappelijk belang als het gaat om het veilig stellen (duurzaam bewaren) van digitaal geboren informatie, rekening houdend met zowel openbaarheid als bescherming van privacy. In de digitale wereld zijn de recht- en bewijsfunctie van informatie en de ‘erfgoedfunctie’ niet goed van elkaar te scheiden. Bij papieren archieven is er sprake van een overbrengingstermijn van twintig jaar; archieven verhuizen van de administratie naar een archiefinstelling en zijn daar voor iedereen ter inzage.

Het internet zou je kunnen beschouwen als het levende archief van de samenleving, daar documenteert de samenleving zichzelf (zie de blog van Wouter Daemen). Dat maakt het internet tot een rijke bron, maar door de enorme omloopsnelheid van informatie en dynamiek (bijvoorbeeld van sociale media) wordt selecteren en duurzaam bewaren wel een heel lastige opgave. Archivarissen en historici zouden er goed aan doen deze kwesties gezamenlijk internationaal te agenderen (hoe duurzaam zijn bijvoorbeeld YouTube, Flickr, Facebook enzovoort?), opdat de informatiebron van de toekomst geen ondiepe put wordt.