Democratie en rechtsstaat liggen nergens in een blauwdruk klaar

Deze woorden van ProDemos-directeur Kars Veling zijn een uitstekende samenvatting van het slotcongres van het NWO-programma Omstreden Democratie, getiteld ‘Democratie in crisistijd: vernieuwing of verval’ én het onderzoek dat het programma heeft voortgebracht. Op 20 juni 2013 waren in Theater Concordia te Den Haag wetenschappers en beleidsmakers aanwezig om te spreken over het thema democratie. Ze werden daarbij geholpen door de inzichten van het onderzoek dat sinds 2007 door bijna 100 wetenschappers uit verschillende disciplines onder de vlag van het NWO-programma is verricht. Een bloemlezing van die resultaten is verzameld in de bundel ‘Omstreden Democratie. Over de problemen van een succesverhaal’, die aan Veling werd aangeboden.

Een omstreden concept

Democratie staat bekend als een ‘essentially contested’ (wezenlijk betwist) begrip. Alle sprekers deelden deze interpretatie van democratie in de zin dat er geen eenduidige invulling van democratie als begrip of als bestuursvorm bestaat. Dit blijkt uit de heel verschillende vormen waarin democratie als bestuursvorm in de wereld voorkomt. Want zelfs totalitaire of autoritaire systemen zijn vaak op zoek naar een symbolische vorm van democratische legimitatie. De ‘omstredenheid’ van de democratie werd tijdens de middag bovendien mooi zichtbaar door de verschillende ideeën over de huidige werking van democratie en eventuele voorstellen tot verbetering. De inzichten die de onderzoekers hadden verzameld, boden een mooi ‘framework for discussion’ voor het gesprek met de aanwezige praktijkexperts.

Vertegenwoordigende democratie

Het was vooral de vertegenwoordigende of parlementaire democratie die tijdens de middag centraal stond. Hoewel andere vormen van democratie aan bod kwamen, van actieve burgers die in hun eigen buurt optreden tot inspraak in publieke instellingen, fungeerde de vertegenwoordigende democratie als een soort maatstaf. Het was een uitgangspunt dat geen van de aanwezigen ter discussie wilde stellen. Wel waren er enige zorgen voor de toekomst: is democratie voor de huidige jonge generatie niet te onbekend, of te vanzelfsprekend? Dit bracht de discussie op het belang van het ‘opvoeden’ van jongeren in de verschillende rechten en plichten die bij een democratie horen.

Gedeelde uitgangspunten op de basiseisen van de democratie

Ondanks het betwiste karakter van de democratie, bleek dat het denken over democratie inmiddels door bepaalde gedeelde maatstaven is beïnvloed. De Atheense democratie van weleer – het schrikbeeld van democraten eind 18^e, begin 19^e eeuw – bleek ver af te staan van wat wij tegenwoordig als democratisch beschouwen. De jongeren van de Nationale Denktank confronteerden de aanwezigen hiermee op speelse wijze in de afsluitende sessie. De door hen aangewezen wetgevende raad (Boulè), gevuld met ‘rijke mannen en politieke vrienden’ van de uitvoerende macht, werd al snel deels vervangen om meer representatief te zijn. Ruimte voor het amenderen en verbeteren van voorstellen achtten de aanwezigen ook vanzelfsprekend. De burger uit de volksvergadering toonde zich mondig, en nam geen genoegen met enkel ja of nee. Met de democratische kennis van de aanwezigen, zat het wel goed.

Erie Tanja (Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties)