Dertig jaar Imagined Communities: Anderson vertelt maar actualiseert niet

Donderdag 12 september 2013 was de Iers-Amerikaanse historicus en politicoloog Benedict Anderson in Nederland ter gelegenheid van een symposium over zijn belangrijkste werk, Imagined Communities, Reflections on the Origin and Spread of Nationalism (Verso 1983). De UvA organiseerde het symposium om het 30-jarige bestaan van het boek te markeren en te reflecteren op de bruikbaarheid van het concept voor onderzoekers in de Lage Landen. Dat het boek van Anderson nog steeds veel aandacht trekt bleek wel uit het feit dat zijn keynote lecture ruim 300 bezoekers trok. Anderson kwam zelf echter niet met nieuwe reflecties op zijn inmiddels dertig jaar oude werk, al verschafte hij wel inzicht in de historische context en totstandkoming van het boek.

Imagined Communities leeft

Het concept Imagined Communities wordt nog altijd veel gebruikt, zo bleek ook tijdens het symposium dat aan Andersons keynote lezing vooraf ging. Er waren lezingen te beluisteren over diverse thema’s. De Utrechtse literatuurwetenschapper Ann Rigney trapte af met een klassiek voorbeeld van de verbeelding van gemeenschappen onder geëmigreerde Schotten en niet-Schotten in de herdenking van de Schotse dichter Robert Burns in de negentiende eeuw. De Vlaamse communicatiewetenschapper Alexander Dhoest sprak over nationale verbeeldingen van Vlaanderen in naoorlogse Vlaamse televisiedrama’s, waarna cultuurhistorica Claire Weeda acht eeuwen terug in de tijd ging en nationale stereotypen in de late Middeleeuwen besprak, in relatie tot opvattingen over historische ontwikkeling en ruimte. Na de lunch beschreef Barbara Henkes uit Groningen hoe naoorlogse Nederlandse emigranten zich in Zuid-Afrika presenteerden als stamverwanten en verre familie, eerder dan als taalgenoten of als medegelovigen. Tot slot besprak ondergetekende gemeenschapsvorming onder Indonesische nationalisten in het interbellum, in relatie tot internationale netwerken van antikoloniale activisten. De bijdragen toonden aan dat Andersons werk breed toepasbaar is, binnen meerdere academische disciplines, in diverse geografische contexten, en over uiteenlopende tijdvakken. Overal werden en worden gemeenschappen verbeeld, ingebeeld en gecultiveerd.

Anderson bleef mild

Tegelijkertijd dreigt het concept daardoor zijn scherpte te verliezen. Zoals Anderson in 1983 opmerkte: ‘in fact, all communities larger than primordial villages […] are imagined’. Daarmee staat het auteurs vrij de ‘verbeelding’ in elke denkbare context te gebruiken. Dat Anderson het concept in zijn boek verbindt met de opkomst van print capitalism, met processen van bureaucratisering, en met achttiende eeuw Amerikaanse onafhankelijkheidsbewegingen, raakt in veel toepassingen uit het zicht. Het zou interessant geweest zijn om Andersons reactie op deze verrijking/vervlakking van zijn begrip te vernemen, maar helaas hield hij zich op de vlakte. Zoals hij in een latere versie van Imagined Communities schreef en in de keynote herhaalde: ‘Imagined Communities is not my book anymore.’

Niet-westers nationalisme

Evenwel bood Anderson op een ander niveau wel nieuwe inzichten in het boek uit 1983. Dat deed hij niet door de inhoud te bespreken maar door de context te schetsen waarin het werk tot stand kwam en bekendheid verwierf. Anderson ging uitgebreid in op zijn Ierse familieachtergrond, zijn geboorte in China, zijn sympathie voor de Indonesische onafhankelijkheidsbeweging en zijn studies naar de Filipijnen en Thailand. De aandacht in Imagined Communities voor de niet-westerse articulaties van het nationalisme blijkt, zo bezien, niet toevallig. In het licht van Andersons eerdere en latere publicaties moet het boek gelezen worden als een vroeg voorbeeld van Global History.

Anarchisme en engagement

Ook bleek uit Andersons keynote diens vroege politieke bewustwording. Zijn broer Perry Anderson stond al lange tijd te boek als een invloedrijk theoreticus van Nieuw Links, maar ook Benedict verhaalde hoe hij politiseerde onder invloed van protesten op de universiteit van Cambridge in de jaren vijftig. Hij vertelde hoe hij inspiratie vond in het anarchisme en hoe zijn kritische teksten over de Suharto-coup en de daaropvolgende communistenmoord in Indonesië in 1965 hem een inreisverbod voor dat land opleverde. Als Indonesiëspecialist was Anderson vervolgens gedwongen zijn werkterrein te verbreden naar nationalisme en natievorming in het algemeen en een antwoord te vinden op de vraag waar de politieke aantrekkingskracht van zoiets arbitrairs als de natie vandaan kwam. Andermaal blijkt de thematiek van Imagined Communities niet uit de lucht te zijn gevallen.

Gemengd beeld

De studiedag was, kortom, enigszins teleurstellend in de verfijning van ons begrip van politieke nationale gemeenschappen als ‘ingebeeld’ en ‘verbeeld’, maar was niettemin interessant voor degene die wilde begrijpen hoe het boek Imagined Communities tot stand is gekomen.

Klaas Stutje MA, promovendus Universiteit van Amsterdam

Klaas Stutje is promovendus aan de Universiteit van Amsterdam (departement Europese Studies) en doet onderzoek naar de opkomst van Indonesisch nationalisme in de jaren twintig en dertig. Hij was één van de sprekers op het symposium.