Dossier 1572 – Waren de Geuzen de IS van de zestiende eeuw?

Vandaag de dag is het een eer om de geuzenpenning te mogen ontvangen. In dit jaar is die gegaan naar de stichting Lawyers for Lawyers, een onafhankelijke en non-politieke organisatie die het goed functioneren van de rechtsstaat bevordert. Weinigen weten dat de geuzen in de opstand helemaal geen rechtstaat wilden bevorderen. Integendeel, de meeste inwoners van de Lage Landen, inclusief de meeste calvinisten, gruwden van hun willekeur, hun buitensporige grofheid en geweld. In de eerste jaren van de oorlog kruisten watergeuzen met hun scheepjes voor de kust van de Lage Landen, waarbij zij regelmatig op eigen houtje, zonder enig onderscheid, ook Nederlandse schepen en havens aanvielen. De expeditie van 1572 naar Den Briel was aanvankelijk bedoeld om de stad te plunderen, maar op het laatste moment bedacht geuzenleider Lumey zich en claimde de stad voor Oranje. Op land terroriseerden geuzen jarenlang vooral de kleinere steden en het platteland, waarbij zij zich in niets van gewone struikrovers onderscheidden. Nog in 1575 werden onschuldige mensen in het Noorderkwartier door een speciale rechtbank berecht, gefolterd en geëxecuteerd, onder leiding van Diederik Sonoy, de vroegere admiraal van de watergeuzen, wegens een niet-bestaande samenzwering.

Interessante overeenkomsten met hedendaagse terroristen

Als je kijkt naar een mogelijke vergelijking met een hedendaagse terreurbeweging zoals de Islamitische Staat ISIS, of kortweg IS, kun je een paar opmerkelijke overeenkomsten zien.

1. Een fundamentalistische religieuze stroming

IS is gebaseerd op het salafisme, een conservatieve, fundamentalistische stroming binnen de islam. Het calvinisme waar de geuzen zich op beriepen, was eveneens een ‘terugkeer’ naar de grondwaarden van het christendom. Calvinisten vonden dat de katholieke religieuze leiders het christendom op een schandelijke manier hadden laten verwateren.

2. Een eigen staat, gegrond op religieuze opvattingen

De IS heeft in Irak en Syrië een aantal jaren een grondgebied gecontroleerd met meer dan tien miljoen inwoners, met als hoofdstad Raqqa. In de zuidelijke Nederlanden stichtten radicale calvinisten onder meer de Gentse Republiek (1577-1584), de Antwerpse Republiek (1577-1585), en de Brusselse Republiek (1576-1585). Gent ging daarbij het verst, verklaarde zich soeverein, en claimde heerschappij over grote delen van Vlaanderen en Brabant. Het bewind had dictatoriale trekken. Zo moesten in Gent vijf monniken onder martelingen bekennen dat zij homoseksuele handelingen hadden verricht, waarna ze op de brandstapel belandden.

3. Opzichtige gruwelacties om de tegenstander af te schrikken

De openbare terechtstellingen van IS zijn afschuwwekkende beelden. Maar ook de geuzen konden er wat van. De ‘held’ van Den Briel, Lumey, liet priesters en monniken een marteldood sterven, alleen omdat ze katholiek waren. Barthold Entens van Mentheda, viceadmiraal van de watergeuzen, gebruikte bloederige terechtstellingen om twijfelaars en tegenstanders de schrik aan te jagen. Een gevangen stuurman liet hij eens vastbinden aan de boegspriet en hij beschoot hem daarna met een scheepskanon. De arme man bleef nog leven, en moest met geweerschoten uit zijn lijden worden verlost.

Barthold Entens van Mentheda, viceadmiraal van de watergeuzen, heeft onder meer vreselijk huisgehouden op Vlieland en Terschelling

4. Afkeer van opvallende religieuze symbolen en het te gelde maken van kunstschatten

IS heeft grof huisgehouden in onder meer Palmyra, waar zij oude heiligdommen opbliezen. De geuzen plunderden katholieke kerken en kloosters, vooral in ‘hun’ republieken, en zetten daarmee de Beeldenstorm van 1566 voort. Veel kunstschatten wisten zowel de geuzen als aanhangers van IS wel op tijd in veiligheid te brengen, om die tegen grof geld te verkopen.

5. Militaire formaties met veel buitenlandse manschappen

IS ronselde manschappen op internationale schaal. De bemanning op de schepen van de watergeuzen bestond voor ongeveer de helft uit Engelse en Waalse piraten. Dat waren beslist niet allemaal overtuigde calvinisten. De calvinistische Republiek Gent huurde Engelse en Schotse soldaten in om de orde te kunnen handhaven, omdat het bewind niet op de eigen schutterij kon vertrouwen.

Tekst gaat verder onder afbeelding

De beruchte geuzenleider Heer van Lumey, Willem van der Marck, wilde Willem van Oranje zo snel mogelijk ontslaan

6. Steun van een internationaal religieus netwerk

IS kreeg financiering uit internationale donaties, vaak via een netwerk dat ook salafistische moskeeën omvatte, en uit criminele activiteiten. De geuzen kregen vooral steun vanuit de internationale calvinistische beweging, vanuit Engeland en Oost-Friesland (Emden). Ook Willem van Oranje maakte deel uit van dit netwerk, al behoorde hij tot de meer gematigde vleugel. Net als IS financierden de geuzen zichzelf met (semi-)criminele activiteiten zoals kaapvaart, plunderingen, en afpersingen, dat laatste vooral van boeren.

Zijn de geuzen nu helden of terroristen?

Uiteraard is de vergelijking tussen IS en de geuzen niet op alle punten door te voeren. Het internationale kader, de gebruikte wapens en de communicatiemethodes zijn in de loop van de tijd veranderd. Maar op een aantal punten bestaan opvallende overeenkomsten. Beide groeperingen hebben een bewust terroriserend beleid gevoerd, gericht op het ontregelen van het dagelijks leven en het afschrikken van tegenstanders.

Dat wil niet zeggen dat de geuzen niet van belang zijn geweest voor de vorming van een onafhankelijk Nederland. We hoeven echter hun methodes niet allemaal goed te keuren. Het staat als een paal boven water dat de gemiddelde burger bang voor hen was en een hekel aan hen had. Willem van Oranje kreeg al meteen in 1572 in de gaten dat hij iets aan de grote invloed van de wanordelijke geuzen moest doen, wilde hij politieke en geldelijke steun van de Hollandse steden voor de opstand krijgen en houden. Hij ontbond zo snel mogelijk de geuzenvloot en liet die door een geregelde admiraliteit vervangen. Geuzen die zich in zijn nieuwe leger niet wilden laten disciplineren, ontsloeg hij, ook al ging het om een vooraanstaande geuzenleider als Lumey. Ook hij moest het veld ruimen.

Marjolein ’t Hart is emeritus hoogleraar Staatsvorming in Mondiaal Perspectief aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Haar boek Oorlog en ongelijkheid. Een inclusieve geschiedenis van de Gouden Eeuw verschijnt in september 2022 bij Boom, Amsterdam.