Historici.nl





Gepubliceerd op 12-10-2022

Dossier Ecogeschiedenis – Blog: Rampen op een rij

We zetten rampen op tijdlijnen en in canons. Waarom maken we lijsten met catastrofen? Volgens historicus Adriaan Duiveman zijn er vier redenen. Hij droeg deze tekst als column voor tijdens de boekpresentatie van Lotte Jensens nieuwste boek Wij en het water: Een Nederlandse geschiedenis in de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen te Amsterdam. 

De bruine massa kolkte in straten, ontwortelde bomen lagen op bruggen en een man met kaplaarzen draagt zijn buurvrouw, in zijn armen, naar het droge. Ik denk dat we ons allemaal de beelden van Valkenburg uit juli 2021 nog levendig kunnen herinneren. Maar hoe lang blijft dat? Weten we het over vijf jaar nog? En over tien jaar? 

Bang voor de vergeetachtigheid van de inwoners en toeristen diende de Progressieve Groene Partij Valkenburg bij de gemeente een voorstel in. Op een huis aan de Geul hing een bord met daarop eerdere rampzalige waterstanden. Daar moest de waterstand van de nacht van 14 op 15 juli natuurlijk bij. En zo geschiedde. Op het huis aan de Geul hangt nu een nieuw, langer bord met bovenaan de waterstand van 2021. Twee mergelstenen boven het oude record.

Wat we hier zien is een lijst. En als het om overstromingen gaat, zie we veel van die lijsten. Het Watersnoodmuseum in Zeeland gaat, uiteraard, over 1953. Maar in één gang loop je ook langs een lange tijdlijn met daarop eerdere grote overstromingen in Nederland, beginnend in de negende eeuw. En in 2013 zond de NTR een documentaireserie uit met als titel Nederland in 7 overstromingen. Onze natie werd hierin samengevat tot een lijst van zeven catastrofale momenten uit onze geschiedenis. Presentator Frank Westerman telde ze per aflevering af.

Lijsten in het Louvre

Nu lijkt het of dit soort rampenlijsten nieuw zijn, maar dat zijn ze zeker niet. In 1717 verdronken duizenden mensen tijdens de Kerstvloed. Vooral de provincie Stad en Lande – nu Groningen – werd getroffen. Kort na de ramp bracht ene Ludolph Smids een boekje uit onder de titel Diluviana. Het was eigenlijk een kalender. Bij elke datum gaf Smids een lijst met de overstromingen die op die dag in het verleden hadden plaatsgevonden. De rampenverzamelaar ging eeuwen terug. In achttiende-eeuwse gedenkboeken over watersnoden gebeurde hetzelfde. Voordat de auteurs de recente ramp gingen beschrijven somden ze eerst bladzijdenlang op welke overstromingen eerder hadden plaatsgevonden.

Waarom al die rijtjes met rampen? Om dat te begrijpen, kunnen we de hulp inschakelen van historicus en romancier Umberto Eco. In 2009 was hij gastcurator van een tentoonstelling in het Louvre. Hij mocht zelf het onderwerp van de expositie kiezen, en het werd: lijsten. En dan bedoelde hij niet die om de schilderijen. Hij doelde op lijsten als opsommingen: lijsten op nummer, lijsten op alfabet, ja, zelfs kale bulletpoints. In een interview met Der Spiegel bekende Eco dat hij een lijstjesfetishist is. Uit dat interview en uit de geschiedenis kunnen we volgens mij vier redenen destilleren waarom we watersnoden inlijsten. 

1. Lijsten selecteren

Ten eerste, lijsten selecteren. Volgens Eco maken wij, mensen, opsommingen om orde te scheppen in de chaos om ons heen. Van onze boodschappen tot onze to-do’s, we zetten ze op een rijtje om ze te ordenen. De tijd is ook één grote chaos van gebeurtenissen. Middeleeuwse en vroegmoderne kroniekschrijvers wezen daarom naar momenten in de geschiedenis, en zeiden: kijk, dit was belangrijk! Ze maakten lijsten met data en dynastieën. En met overstromingen was dat niet anders. De een vonden ze belangrijk om te onthouden, de andere niet. Net zoals nu. De Valkenburgse wethouder Carlo Vankan stemde in met het plan voor een nieuw bord met waterpeilen. ‘Maar,’ zo zei hij tegen een lokale omroep, ‘ik ga niet na elke watersnoodramp een duur bord van cortenstaal vernieuwen. Dat gaat in de papieren lopen.’

2. Lijsten maken hiërarchie

Ten tweede, met lijsten breng je hiërarchie aan. Zoals het citaat van de Valkenburgse wethouder al aangeeft, vinden we de ene watersnood erger dan de andere. Ook dat zie je terug in achttiende-eeuwse gedenkboeken. Auteurs verwijzen naar eerdere waterpeilen. Of naar de herinnering van de bejaarden in overstroomd gebied. Die, zo was het cliché, hadden nog nooit zoiets ergs meegemaakt. De laatste overstroming stond steevast boven aan de rampzaligheidshiërarchie.

3. Lijsten zeggen: dit is niet de laatste ramp

Ten derde, lijsten met overstromingen zeggen: dit is niet de laatste keer. Monumenten die hoogwaterpeilen herinneren zijn een waarschuwing, zo stelde de Duitse historicus Michael Kempe. Strepen op muren, zoals die in Valkenburg, zenden één boodschap: pas maar op voor de volgende!

4. Maar ook niet de eerste

En dan, tot slot, de vierde reden. Een lijst met overstromingen zegt niet alleen dat dit niet de laatste overstroming is, maar ook dat het niet de eerste is. Historica Raingard Esser legt uit dat zeventiende-eeuwse rampencanons een stabiliserende functie hadden. Een canon veranderde het buitengewone, zo schrijft ze, in een routine. En misschien gebeurt daarmee nog wel iets belangrijkers. Dit zegt Eco in het interview met Der Spiegel:

‘Wij hebben een grens, een erg ontmoedigende, vernederende grens: de dood. Dat is waarom we van alle dingen houden die geen grens hebben, en, daarom, geen einde. Het is een manier om gedachten over de dood te ontsnappen. We houden van lijsten, omdat we niet willen sterven.’

De lijsten met watersnoden, de strepen op muren: ze verwijzen naar een rampzalig verleden en een rampzalige toekomst. Zo verbinden ze generaties, als een waarschuwing en een geruststelling. Het bord aan de Geul is niet anders. Het waarschuwt en het stelt gerust. De strepen op de mergelstenen zeggen: dit was niet de laatste, maar ook niet de eerste keer.

Adriaan Duiveman is promovendus binnen het onderzoekproject Dealing with Disasters aan de Radboud Universiteit. Hierbinnen doet hij onderzoek naar de culturele omgang met rampen in de achttiende eeuw. Sinds kort is hij ook programmamaker bij Radboud Reflects.

Historici.nl
Het KNHG is de grootste organisatie van professionele historici in Nederland. Het biedt een platform aan de ruim 1100 leden en aan de historische gemeenschap als geheel. Word lid van het KNHG.
Historici.nl
Het Huygens Instituut beoogt de Nederlandse geschiedenis en cultuur inclusiever maken. Het ontsluit historische bronnen en literaire teksten en ontwikkelt innovatieve methoden, tools en duurzame digitale infrastructuur.