Dossier Oorlog in Oekraïne – Blog: Tragiek in context: human waves en moderne oorlog
Rusland liet deze winter zijn nieuw gemobiliseerde soldaten massale, dicht opeengepakte bestormingen uitvoeren. Wie deze human wave-aanvallen beoordeelt, moet letten op de geopolitieke, ideologische en politieke context. Westerse media schreven er gevarieerd over: van verkapt triomfalisme tot somberheid. Hoewel begrijpelijk, moeten we voorbij deze emoties kijken om de aanvallen te begrijpen. Historische cases China en Iran tonen immers dat de menselijke-golf-tactiek een serieuze militaire of politieke rol kan spelen in een groter geheel.
In een trein die door de Betuwe raasde, hoorde ik afgelopen december een groepje jongens. Kort geleden waren ze hun militaire opleiding begonnen, en leken niet veel groter of zwaarder dan hun tassen. Ze praatten over welke korporaal een sukkel zou zijn en welke niet, en welke wel een lul was, maar van wie je óók veel leerde. Eéntje doorbrak de grootspraak met zorg over Oekraïne, opkijkend van zijn smartphone. “Denken jullie dat er een wereldoorlog komt?”
Plots besefte ik dat deze lui op dat moment waarschijnlijk niet veel langer waren opgeleid dan de mobiki die Rusland massaal tegen Oekraïense stellingen aangooit. Deze ‘gemobiliseerden’ worden sinds september 2022 vluchtig opgeroepen, maar enkele maanden getraind en slecht bewapend. Recent vonden veel van hen de dood in de uitputtingsslag bij Bakhmut.
Im Osten Etwas Neues?
Westerse media schreven wisselend over hun militaire waarde. De conservatieve Telegraph volgde triomfalistisch de berichtgeving van de Britse inlichtingendienst: human wave-aanvallen nemen af, omdat deze single use-soldaten opraken.[1] Het Telegraph-narratief is het intellectuele broertje van The Sun, die iedere opgeblazen Russische tank lijkt te willen vieren.[2]
The New York Times en CNN beschreven tragiek én tactiek. Geïnterviewde Russische krijgsgevangenen legden Times-journalisten uit dat infanteristen zoals zij vijandelijk artillerievuur moesten uitlokken. Zo zouden de Oekraïners verraden waar hun kanonnen staan, en op diens beurt door Russische artillerie bestookt worden. Weliswaar gaan Russische commandanten gortig om met hun manschappen en materiaal. Toch waarschuwde CNN ook voor de macht van het getal: “Russian forces continue to have a distinct advantage in firepower”.[3] Der Spiegel somberde. Ook Rusland bezet momenteel goed verdedigbare posities. Wat betekent dat voor slachtofferaantallen, en de duur van de oorlog, als Oekraïne zijn gebied terug wil?[4]
China: geopolitieke context
De human waves waarmee de Chinezen in 1979 Sovjetbondgenoot Vietnam binnenviel, waren voldoende om hun geopolitieke doelen te halen. Immers verlichtten ze de Vietnamese druk op Cambodja. Die twee landen waren onder meer in oorlog geraakt door de spill-over-effecten veroorzaakt door de genocidale, Cambodjaanse Rode Khmer. Bovendien wilde China omsingeling door de Sovjet-Unie tegengaan. Diens invloedssfeer vreesden ze het meest.[5]
De Chinese terreinwinst was weliswaar zo minimaal als hun human waves primitief. Tactisch konden de Vietnamezen de Chinezen wel de baas. Compagnies en bataljons van maximaal honderden mensen hielden vaak onafhankelijk stand en voerden zelfs succesvolle tegenaanvallen uit. Vietnam was dan ook praktisch al sinds 1946 in oorlog geweest met Frankrijk, de VS en zichzelf: kennis en ervaring genoeg. De mobilisatie van lokale milities maakte bovendien dat het verwachte Chinees overwicht van 8:1, eerder 2:1 was.[6]
Uiteindelijk zagen Deng Xiaoping en zijn generaals ook wel dat tactische innovatie nodig was.[7] Tijdens de maandlange invasie telde China tienduizenden gesneuvelden. Echter, de dreiging bewoog de Vietnamezen honderdduizenden militairen te stationeren langs de Chinese grens. De druk op Cambodja nam af, Vietnam werd geremd in zijn regionale ambities. Mede hierdoor concludeerde de Sovjet-Unie dat Vietnam geen vehikel was voor het uitbreiden van zijn invloedsfeer. Daarom trokken ze eind jaren tachtig hun steun in. China kon militair-tactisch falen, en geopolitiek toch winnen.[8]
Vietnamese militie krijgt training. Dit beeld toont de aard van de communistische volksoorlog in Zuidoost-Azië. Het simpel schoeisel en tenue maakten dat velen snel opgeroepen konden worden. Communistische regimes mobiliseerden relatief veel vrouwen – een vorm van streven naar vergaande gelijkheid. De meeste miliciens dragen een M44 karabijn van Sovjetmakelij, of wellicht de Chinese Type 53, een kopie. Hoewel op deze foto ingeklapt, was de bijkomende bajonet letterlijk onlosmakelijk verbonden aan het wapen. Het wapen was populair bij de Chinese krijgsmacht, want het paste bij de massale stormloop. In de praktijk echter stierven verreweg de meeste soldaten door artillerievuur, net als in Oekraïne in de periode 2014-2021, waar het mogelijk 90% van alle slachtoffers maakte. Aangezien de oorlog nog altijd uit vele artillerieduels bestaat, is ditzelfde percentage wellicht hetzelfde voor 2022-2023.[9] Bron: Nationaal Archief.[10]
Het krijgsverleden van Irak en Iran leert dat de human wave kan werken als deze past binnen een militante ideologie van massaal martelaarschap. Irakese en Iraanse koningen hadden hun conflicterende territoriale claims op de Shatt al-Arab nog weten te beteugelen. Echter, respectievelijk Arabisch-nationalistische en sjiitisch-islamistische regimes vervingen hen. Beide waren autoritair, revolutionair en expansionistisch. En om van Irak de leidende Arabische staat te maken, wilde dictator Saddam Hussein volledige controle over de Shatt. Immers, via die rivier kan Irak volwaardig meedoen aan de wereldhandel.[11]
Toen de Irakezen in 1980 aanvielen, verkeken ze zich lelijk op het nieuwe Iran.[12] In militaire termen had de islamistische revolutie hen niet verzwakt. Om te delen in deze religieuze missie, meldden honderdduizenden Iraniërs zich bij de Revolutionaire Garde of de basij, wat zoveel betekent als ‘mobilisatie’. Operatie Fath al-Mubin in maart 1982 was één van Irans militaire successen. In brigades van duizend man stormden gardisten en basiji het Iraaks vuur en prikkeldraad in. Na een interval van achthonderd meter, nog eens duizend, en zo verder. Zo buitten de Iraniërs hun veelvoudig numeriek overwicht uit.
Later in de oorlog beschreef een brigadecommandant een basij-lid van vijftien of zestien jaar oud. De tiener was een voet afgeschoten en zo terug gekropen naar de eigen linie. Herhaaldelijk vertelde de kindsoldaat dat het een “ervaring voorbij ieder begrip was”. De commandant interpreteerde het in religieuze termen. De massale aanvallen zouden spirituele, mystieke tochten zijn waarbij strijders een glimp van het goddelijke opvingen. De strijd én hoe die gevoerd werd, werden zo verheven idealen. Tegelijkertijd kun je je natuurlijk afvragen wat een seculiere arts zou vinden van de mentale toestand van de jongen.
Basiji in looppas. Of dit een daadwerkelijke gevechtsactie betreft, een oefening, een enscenering of iets anders, kan ik niet zeggen. Wel is de foto gekoppeld aan een Iraans krantenartikel van destijds. Bron: Wikimedia Commons.[13]
Toegegeven, uiteindelijk werd de Iraanse human wave meer mythe dan effectieve militaire tactiek. Na Irans tegenoffensieven van 1981-1982 leerden de Irakezen dat ze niet iedere stelling hoefden te verdedigen. Terugtrekkend lokten ze aanstormende gardisten en basiji in de val, tactisch te primitief om daarop te reageren.
In de Iraanse politiek was de human wave echter een machtig symbool geworden. De revolutionaire islamisten gebruikten het immers om aan te tonen dat hun gardisten en basiji de zwaarste oorlogslasten droegen. Het was niet helemaal waar, aangezien reguliere Iraanse strijdkrachten evengoed hard meevochten. Maar dat maakte niet uit. De aanvankelijk succesvolle menselijke golven hadden de garde een centrale rol gegeven in Irans militaire planning. Zo bouwden ze lof op in het politieke bestel, wat ze later omzetten in meer macht.[14]
Voorbij symboliek en emotie
De human wave-tactiek staat symbool voor ‘s oorlogs (misplaatste) heroïek,[15] onbevangen fanatisme,[16] tragiek en waanzin.[17] Echter, zo’n puur morele kijk weerhoudt ons ervan te verklaren waarom ze plaatsvinden. Weliswaar zien massale stormlopen eruit als anachronistisch verschijnsel tussen drones, cyberaanvallen en hypersone raketten. Toch zijn er indicaties in het redelijk recent verleden dat human waves tactisch en strategisch voordeel opleveren. De tijd moet leren of dat voor Rusland geldt, en wie het meest uitgeput uit de slag om Bakhmut komt.
Dennis van der Pligt studeerde Militaire geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en Human Geography: Conflicts, Territories & Identities aan de Radboud Universiteit Nijmegen.
