Promotie Rie Kielman – In het laatste der dagen

Veel Nederlanders geloofden in de negentiende eeuw in het einde der tijden en de komst van Gods Duizendjarige Rijk. Dit geloof had een vertragend effect op het moderniseringsproces dat zich rond die tijd in Nederland voltrok, concludeert historicus Rie Kielman. Promotie op 13 april.

In de eeuw na de Franse Revolutie (1789) moderniseerde West-Europa in een razend tempo. Grootschalige fabrieken werden opgetrokken en stoommachines zorgden voor nieuwe vormen van productie en transport. Ook in politiek opzicht veranderde er van alles: nieuwe wetten moesten het leven van de fabrieksarbeiders draaglijker maken, en het socialisme kreeg langzaam maar zeker vaste voet aan de grond.

Dag des oordeels
‘In dezelfde periode kende West-Europa echter ook een krachtige herleving van de Bijbelse eindtijdverwachting,’ zegt promovendus Rie Kielman. In haar proefschrift bestudeert zij deze zogeheten eschatologie in Nederland in de periode 1790 en 1880. ‘In die tijd dachten veel gelovigen dat Christus zou terugkeren op aarde, of dat de dag des oordeels snel zou plaatsvinden. Secularisering en modernisering daarentegen zouden leiden tot geloofsafval of zelfs de verschijning van de antichrist. Dit armageddon-denken kreeg uitgerekend in Nederland de wind in de zeilen, omdat de invloed van de Verlichting hier minder sterk was.’

Profeten
Dat het einde der tijden breed leefde onder de Nederlandse bevolking, blijkt uit de talloze documenten die in alle denominaties van het christelijk geloof verschenen. De gereformeerde dichter Isaac da Costa (1798-1860) schreef in zijn Bezwaren tegen den geest der eeuw bijvoorbeeld dat een confrontatie met de ongelovigen onvermijdelijk was, en ageerde tegen de verlichte denkers van het establishment. De Rotterdamse katholiek Hendrik Nüse voorspelde op zijn beurt een Koninkrijk Gods onder pauselijke gezag. En weer anderen – onder wie Jan Masereeuw, Claas Siegers van de Würde en de zogeheten Zwijndrechtse Nieuwlichters – meenden dat zijzelf als profeten door God naar de aarde waren gezonden.

Vertragende effect
Volgens Kielman heeft deze felle opleving van de eschatologie een vertragend effect gehad op de maatschappelijke ontwikkelingen in Nederland. Zo was het verzet tegen de ‘antichristelijke’ socialisten hier sterker dan in omringende landen. Ook remden de alarmistische eindtijdverwachtingen het vertrouwen in de parlementaire democratie als middel om de modernisering aan te zwengelen. Kielman: ‘Zelfs rond 1850 kwamen de zogeheten Christelijke Vrienden nog met een grootscheeps geloofsoffensief om de voortgaande secularisering van de samenleving terug te draaien. Hun verzet tegen het socialisme en de moderne Bijbelkritiek viel bij de arbeiders- en middenklasse in vruchtbare aarde.’

Polarisatie
Rond 1840 verschenen de eerste barsten in het Bijbelse wereldbeeld van de Nederlanders. Zo schreef het liberale tijdschrift De Gids regelmatig over wetenschappelijke ontdekkingen die haaks stonden op het Bijbelse scheppingsverhaal. In de decennia daarna werd de polarisatie tussen deze progressieve liberalen en orthodoxe christenen alleen maar erger. Pas vanaf 1870 verdampte de voedingsbodem voor de eschatologie definitief, mede omdat de vele eindtijdvoorspellingen niet uitkwamen.

www.universiteitleiden.nl