Food and Drink in Communist Europe

Zij die een interesse koesteren voor Rusland hebben wellicht onlangs al het artikel van Olav Hofland gelezen dat werd gepubliceerd op de website Raamoprusland.nl. Dit artikel is een bewerking van zijn scriptie, Cooking Towards Communism: Domestic Cooking and the Khrushchev Regime’s Struggle for the Communist Way of Life, waarmee Hofland in 2017 de Volkskrant-IISG scriptieprijs won. In het artikel leest u hoe het Chroesjtsjov-regime (1953-1964) in Sovjet Rusland het koken binnen het eigen huishouden probeerde uit te bannen. Doel was om vrouwen te bevrijden van het juk van de keuken door voedselbereiding en consumptie te socialiseren en collectiviseren. Het introduceren van diensten als gaarkeukens en kantines moest een alternatief bieden voor het thuis koken en eten. Het onderzoek van Hofland biedt zeer interessant leesvoer voor de hongerige, steeds groter wordende, groep geïnteresseerden in zowel voedsel als de geschiedenis van Oost-Europa.

Food History in Brussel
Enkelen uit deze groep zullen ongetwijfeld ook aanwezig zijn geweest bij het congres, Food & Drink in Communist Europe, dat werd gehouden op 19 en 20 april in Brussel. Het congres was een initiatief van het onderzoeks- en onderwijsprogramma Social & Cultural Food Studies (FOST), verbonden aan de VU Brussel en van het Interfacultair Centrum Agrarische Geschiedenis dat verbonden is aan de KU Leuven. In de inleidende rede betoogde historicus Peter Scholliers (Vrije Universiteit Brussel) dat voedsel en nationale identiteit onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Hij beschreef het fenomeen ‘gastronationalisme’: de emotieve respons die de productie, distributie en consumptie van voedsel teweeg brengt. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de trots die veel Italianen voelen omtrent hun nationale voedselcultuur en de rol die hun regionale keuken daarin vervult. Het fenomeen ‘gastronationalisme’ omvat echter meer dan dit, het is onderdeel van de nationale identiteit en komt vaak naar voren in de stereotypen die men aan landen toeschrijft. Veel voormalige communistische regimes in Oost-Europa hechtten er daarom veel waarde aan om de volledige voedsel- en levensmiddelenketen te controleren om op deze manier invloed uit te kunnen oefenen op de bevolking.

Kaviaar en Champagne
De rode draad tijdens het congres waren de pogingen van communistische overheden om door middel van voedsel de bevolking te beïnvloeden en de reacties van de bevolking hierop. Veelal werd er door het regime bepaald wat er collectief geproduceerd en dus gegeten werd. Daardoor waren veel producten door constante voedselschaarste voor de gemiddelde inwoner nauwelijks te krijgen. Inwoners van Sovjet Rusland waren voor ingrediënten die niet centraal werden verstrekt afhankelijk van zwarte markten of boerenmarkten waar lokale agrariërs soms overschotten van hun productie voor de staat konden verkopen, aldus de Finse socioloog Jukka Gronow (Universiteit van Helsinki). Ondanks de schaarste gaf de overheid een kookboek, getiteld ‘Smakelijk en gezond eten’, uit om de de Sovjet-keuken onder de bevolking te promoten. Veel van de gerechten die in het boek stonden kon waarschijnlijk vrijwel niemand koken, de ingrediënten waren gewoonweg niet voorhanden. ‘Smakelijk en gezond eten’ was volgens Gronow dan ook meer bedoeld als propagandamateriaal voor een toekomst die men nastreefde en waar men naar kon verlangen. Toch zag de overheid dat het voorhouden van een rooskleurig toekomstbeeld alleen, niet voldoende was. Zonder een verzetje was bijvoorbeeld de jaarwisseling niet compleet. Daarom werd alles uit de kast getrokken om voor deze speciale gelegenheid de werknemers vanuit de werkplaatsen van massaal geproduceerde kaviaar en en ‘sjampanskoje’ of ‘Sovjet Champagne’ te voorzien.

Rauwe Bonen
Honger maakt dat rauwe bonen zoet smaken, bleek uit de lezing gegeven door de Roemeense historicus Alex Condrache (University of Western Ontario). Tijdens de veel voorkomende periodes van voedselschaarste, konden gelegenheden waarbij er wel eten aanwezig was zorgen voor zeer sterke momenten van geluk. Deze momenten konden zo sterk worden ervaren dat mensen na de val van het communistische regime toch nostalgisch stonden tegenover producten in uit de communistische tijd, zo ook in Roemenië. Condrache vertelde over zijn onderzoek naar communistische elementen die in Roemenië nog steeds worden gebruikt om reclame te maken voor producten. Naast nostalgie kwam er nog een andere onverwachte emotie in een van de lezingen ter sprake. De Estse Entologen Anu Kannike (Nationaal Museum van Estland) en Ester Bardone (Universiteit van Tartu) vertelden over een grootschalig onderzoek dat zij deden op basis van vragenlijsten ingevuld door inwoners van Estland over hoe deze rondkwamen ten tijde van het communistische regime. Onder de respondenten bespeurden zij voorzichtige trots omtrent de inventieve manieren waarop ze eten ‘organiseerden’ voor hun families. Zij die in de voedselindustrie werkten konden voor het broodnodige extra voedsel zorgen. Koks en magazijnmedewerkers konden kleine beetjes voedsel wegnemen, inspecteurs konden zich laten omkopen en bewoners van het platteland konden hun dieet aanvullen met verzameld voedsel als paddenstoelen en vruchten.

Dit is slechts een greep uit de veelheid aan verhalen die te vertellen zijn over de rol van eten binnen de geschiedenis. Het is daarom van groot belang dat instituten als FOST en het Interfacultair Centrum Agrarische Geschiedenis zich hiermee bezighouden. Er is nog een wereld te verkennen als het gaat om Food History, en het zou zonde zijn als deze geschiedenis achterblijft in vergeten keukens, winkels, fabrieken en op boerderijen. Aan de historici van vandaag de taak om deze geschiedenis onder het juk van het verleden te bevrijden en ook het bredere publiek hiermee te laten kennismaken.