Hemelse mevrouw Frederike

Op maandagavond 5 november presenteerde oud-hoogleraar Gender Studies en biograaf Maaike Meijer haar nieuwste boek in een bomvolle Lutherse Kerk in Amsterdam. Onder de titel ‘Hemelse mevrouw Frederike’ schreef ze de biografie van het multitalent Frederike Martine ten Harmsen van der Beek (1927-2009). Bij velen stond zij echter beter bekend als Frederike Harmsen van Beek of zelfs alleen bij haar koosnaampje uit haar jeugd Fritzi, maar daarover later meer.

Maaike Meijer toont foto van kunstwerk (beschilderd ei). Foto: Antia Wiersma

Multitalent

Frederike Harmsen van Beek schreef gedichten en korte verhalen, tekende en illustreerde, maakte walnootminiaturen en beschilderde eieren maar bovenal was ze een levenskunstenares. Of zoals huisvriend Vincent Steinmetz het zo mooi verwoordde: ‘Ieder woord dat ze sprak was poëzie’. In haar werk spelen de schoonheid van sterfelijkheid en vergankelijkheid een grote rol. Een ander belangrijk thema is het onuitroeibare verlangen naar controle. Haar stijlfiguur is het groteske waarbij de omkering van de hiërarchie telkens terugkeert op onverwachte momenten. ‘Onzinnige onzin’ noemde Harmsen ten Beek haar eigen werk in een van de weinige door haar gegeven televisie interviews.

Gedicht van Harmsen van Beek – geciteerd door prof Annie Oever. Foto: Antia Wiersma

Biografie

De erven van Harmsen ten Beek vroegen Meijer om deze biografie te schrijven. Hun keuze viel op haar omdat zij eerder de biografie van dichteres Vasalis had geschreven. Meijer werkte bijna zes jaar lang aan dit levensverhaal. De kunstenaarsbiografie is in Meijers woorden ‘een biografie van de kunst’. In een eerder interview zei Meijer daarover:  ‘Een goede schrijversbiografie moet vooral over het werk moet gaan. Het moet laten zien hoe de persoon dit werk kon vervaardigen. Het helpt soms om iemands achtergrond te kennen, maar uiteindelijk moet je ervan uitgaan dat ‘het kunstwerk’ zich niet laat verklaren uit het leven van de kunstenaar’.

Voor haar onderzoek bracht Meijer veel tijd door in het archief van Harmsen van Beek dat tegenwoordig in het Literatuur Museum in Den Haag te vinden is. Daar vond ze vier niet eerder gepubliceerde gedichten van de hand van Harmsen van Beek. Een dergelijke vondst is natuurlijk de droom van iedere biograaf.

Fritzi de flodderdiva

De opdracht die Meijer bij het schrijven zichzelf gaf was ‘de kunstenaar zelf aan het woord te laten waardoor Harmsen van Beek weer een echt mens wordt’. De mythevorming heeft het in het geval van Harmsen van Beek gewonnen van het leven en werk van de kunstenaar. Meijer wil in haar biografie afrekenen met het eendimensionale beeld van Harmsen ten Beek, ontstaan in en in stand gehouden door de media: het beeld van Fritzi, de flodderdiva van Jagtlust (zie bijvoorbeeld de berichtgeving na haar overlijden, ook in kwaliteitsmedia zoals Trouw en De Groene).

Harmsen van Beek is gereduceerd tot een enkele meisjesnaam waarbij zij als mens verworden is tot een ‘bezienswaardigheid’. Meijer zegt daarover: ‘Familiaire toe-eigening door de pers en het publiek treft vaker professionele vrouwen. Het heeft als doel om hen een kopje kleiner te maken. De human interest zingt zich los van het leven dat iemand leidt. Er is sprake van een dubbele lust, zoals je die ook vaak in de roddelbladen ziet, die van afkeer en meegenieten.’ Daarom heeft Meijer ook dit proces van mythevorming onderzocht én spreekt zij zelf weloverwogen niet van Fritzi. Het is dan ook een bewuste keuze dat de titel van haar biografie verwijst naar haar echte naam, Frederike. Overigens is die titel geïnspireerd op een van de bekendste gedichten van Harmsen van Beek, getiteld  ‘Hemelse mevrouw Ping’. Meijer zei daarover: ‘Ik moet aan haar kant staan, dat hoort zo.’ Dit maakte het des te pijnlijker dat de dagvoorzitter Andrea van Pol tijdens die mooie avond af en toe flink in de valkuil van de mythe Fritzi’ stapte.

Onmogelijke opdracht

Meijer sloot haar lezing af met de ‘mooiste foto die ik van haar ken’. Harmsen van Beek is te zien in een deuropening, sigaret in haar hand en tussen haar vingers een draadje. Meijer wil dat wij haar biografie van Harmsen van Beek beschouwen als het draadje dat zij gespannen heeft voor de hemelse mevrouw Frederike. Een prachtige opmerking die voor meerdere uitleg vatbaar is.

Maaike Meijer licht haar favoriete foto van Harmsen van Beek toe. Foto: Antia Wiersma

Joost Kircz, een van de erven van Harmsen van Beek en mede-opdrachtgever voor deze biografie, noemde de opdracht aan de biograaf Meijer gegeven was een ‘onmogelijke’ omdat iedereen een verhaal heeft over de protagonist dat voor die persoon waar is. Hij betitelde het eindresultaat als een ‘slalom door alle verhalen over en van Harmsen van Beek’. Ik denk dat iedere biograaf zich gesteld staat voor de opdracht om een slalom te maken door alle verhalen en zich dus herkent in deze woorden. Ik doe dat in ieder geval wel.