“Het Grootste Economische Experiment Ooit: De Economische Consequenties van de Russische Revolutie”
Congres aan het Centrum voor Economische Geschiedenis, Northwestern University, Chicago
Alle communistische ideologie ten spijt kan de Sovjeteconomie in hoofdzaak begrepen worden als een oorlogseconomie. De belangrijkste doelstelling binnen dat economische systeem was het op peil houden en vergroten van de nationale defensiecapaciteit van het land. Alle andere politieke doelstellingen waren daar ondergeschikt aan, aldus Mark Harrison, één van de voornaamste specialisten op het gebied van de economische geschiedenis van de Sovjet-Unie. Het was de voornaamste conclusie die naar voren kwam op een congres aan Northwestern University in Chicago op 3 en 4 november 2017. Het congres was gewijd aan de economische consequenties van de Oktoberrevolutie van 1917, dit jaar precies honderd jaar geleden.
Het congres was georganiseerd door Joel Mokyr en bracht een twintigtal economen en historici uit Rusland, de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Nederland bijeen, waaronder zowel prominente specialisten als Paul Gregory, Mark Harrison, Sergei Guriev, Steve Wheatcroft en Barry Ickes, als vertegenwoordigers van een jongere generatie onderzoekers, zoals Andrei Markevich, Paul Dower, Natalia Naumenko, Yonahan Petrovsky-Shtern, Tatiana Mikhailova, Timur Valetov en ondergetekende. Samen maakten zij de balans op van “het grootste economische experiment ooit”: de centraal geleide planeconomie van de Sovjet-Unie. Dat systeem werd niet direct na de revolutie ingevoerd, maar was wel een direct uitvloeisel van die revolutie.
De Bolsjewieken, die aan de macht kwamen in de revolutie, waren er uit ideologische gronden rotsvast van overtuigd dat de kapitalistische wereld nooit zou berusten in het bestaan van een socialistische staat. Het was daarom zaak ofwel die kapitalistische regimes omver te werpen, ofwel in staat te zijn om mogelijke agressie het hoofd te bieden. Met het mislukken van de revoluties in Duitsland (1918) en Hongarije (1919) verdween de hoop op het eerste, en daarmee veranderde het tweede in een absolute noodzaak. Vanuit de Westerse optiek begon de Koude Oorlog pas na de Tweede Wereldoorlog, maar voor de Sovjet-Unie was er al vanaf 1917 sprake van een fundamentele confrontatie.
Teneinde eventuele agressie het hoofd te bieden, diende het land te beschikken over een sterke economie en een industrie die moderne wapens kon produceren. En dat werd de inzet van de industrialisatiepolitiek die door Stalin vanaf eind jaren twintig werd doorgevoerd. Om het proces te kunnen sturen werd een centraal geleid economisch systeem ingevoerd, dat tot het eind van de Sovjetunie bleef bestaan. Alles wat te maken had met defensiecapaciteit en defensie-industrie had binnen dat systeem de hoogste prioriteit, ten koste van zowel andere sectoren van de economie, als het consumptiepeil van de bevolking.
De Sovjet-Unie slaagde er zo in Hitler-Duitsland te verslaan, grote hoeveelheden tanks te bouwen en geavanceerde raketsystemen te ontwikkelen, maar presteerde op de meeste andere terreinen ver onder de middelmaat. De levensstandaard bleef laag, er waren grote tekorten aan vrijwel alles, en de gemiddelde levensverwachting voor volwassenen nam nauwelijks toe gedurende vrijwel een eeuw.
Er begint zich dan ook een consensus af te tekenen onder economische historici dat het hele Sovjetexperiment Rusland in economische zin waarschijnlijk geen grotere welvaart heeft opgeleverd dan wanneer de voorrevolutionaire economische ontwikkeling zich zou hebben voortgezet. En dat is een ontgoochelende conclusie gezien de hoge tol aan mensenlevens die het Sovjetexperiment heeft geëist in de rampzalige collectivisatie van de landbouw, de hongersnood, en de terreur van de Stalinjaren.
Maar het is ook een conclusie die helpt te begrijpen waarom tijdens Gorbatsjow’s perestroika van de late jaren tachtig het Sovjetexperiment na zeventig jaar bestaan te hebben toch nog ineens onverwacht aan zijn einde kwam. Het land mag dan als geen ander in staat geweest zijn om raketten te produceren, en de facto gefunctioneerd hebben als een doeltreffende oorlogseconomie, maar de officiële ideologie verkondigde iets anders.
De communistische boodschap sprak van groeiende welvaart, een rechtvaardiger samenleving, en behoeftebevrediging, dingen die natuurlijk in schril contrast stonden met de werkelijkheid van het leven in de Sovjetunie. En daar werd het regime uiteindelijk op afgerekend toen Gorbatsjow in zijn democratische hervormingen van eind jaren tachtig de Sovjetburgers aanmoedigde hun mening te laten horen. Het oordeel viel niet in het voordeel uit van het Sovjetbestel, ondanks het feit dat Rusland een militaire grootmacht was geworden waar in de wereld mee gerekend werd.
