Levend stratego
Wat één persoon al niet teweeg kan brengen op aarde. Daar kan ik me zo nu en dan oprecht over verbazen. Toen Napoleon dertig jaar oud was – zo oud als Ron Vlaar of Jan Smit nu – was hij opperbevelhebber van het Franse leger. Een selfmade man van het imposantste soort (met indrukwekkend lang haar bovendien). En ik vraag me dan ook af, terwijl ik me aan het verbazen ben, hoe één man het voor elkaar krijgt dat honderdduizenden andere mensen voor hem sterven.
Antoine-Jean Gros, Napoleon Bonaparte op de brug bij Arcole, 1796–97. © State Hermitage Museum, St Petersburg
Die Slag bij Waterloo, die tweehonderd jaar later nog zoveel losmaakt. Ik begrijp wel dat zoiets mensen intrigeert en tot uitzonderlijke daden inspireert. De Castricummer Piet Prinsen was bijvoorbeeld zo door Waterloo gegrepen dat hij 28 jaar lang bouwde aan een volmaakte replica van de slag, nét voordat die losbarstte. Duizenden plastic soldaatjes van een paar centimeter hoog heeft hij met de hand beschilderd – met behulp van een loep. De Fransen in het blauw, de Engelsen in het rood. Knoopjes, snorretjes, hoofddeksels: aan elk detail heeft hij gedacht.
De maquette van Piet Prinsen. Bron: defensie.nl
Wij – een Napoleon-kenner en ik – bezoeken de prachtige tentoonstelling Alexander, Napoleon en Joséphine in de Hermitage Amsterdam. Expres in juni, omdat we op die manier ook Prinsens maquette kunnen bewonderen. Anderen hebben al uitgebreid over de tentoonstelling geschreven, bijvoorbeeld Carel Peeters in Vrij Nederland. Hij schrijft bijvoorbeeld over een sereen en huiselijk portret van Joséphine: ‘Het is een mooi en duidelijk niet-imperiaal schilderij, maar met de werkelijkheid heeft het weinig te maken.’
François Gérard, Portret van keizerin Joséphine, 1801. © State Hermitage Museum, St Petersburg
Dat gevoel – dat er aan het serene iets niet klopt – dat is wat mij betreft het bijzondere aan deze tentoonstelling. Het is als een horrorfilm: je weet dat er iets gruwelijks schuilgaat achter het mooie gezicht; maar wat is dat precies?
Niet alleen de onbescheidenheid van Joséphine blijft onzichtbaar in de werken – hoewel je je kunt afvragen of dat echt uitzonderlijk is; een slimme Nederlander zet ook geen foto op Facebook die niet past bij zijn imago. Ook de gruwelen van de Russische veldtocht en andere expedities blijven verborgen. Maar op de een of andere manier dringen zij zich juist door de gestileerdheid van de werken en objecten nadrukkelijk op.
Peter von Hess, De Slag bij de Berezina, 29 november 1812, 1844. © State Hermitage Museum, St Petersburg
Een voorbeeld: Peter von Hess beeldt op een schitterend schilderij de slag bij de Berezina uit. Stralend witte sneeuw, elegante bontmutsen, hier en daar midden in de menigte een galopperend paard. Zelfs de doden zien er aantrekkelijk uit. Het heeft een vreemd effect op je gemoed. Er klopt iets niet – dat paard kan in die drukte toch niet fatsoenlijk galopperen? Die sneeuw, dat moet toch één smerige modderbende zijn geweest? En hoe zie je er eigenlijk uit als er op je is ingehakt met zo’n degen?
Foto: Evert Elzinga
Pal achter het werk van Von Hess staat een glazen vitrine vol langzaam ronddraaiende, blinkende degens en sabels. Alsof ze daar al jaren zo hebben staan draaien, en er geen mensen mee zijn gedood. Het duurt ook even voordat je in een meer afgelegen kabinet het kartonnen doosje met een rond kraaltje kunt plaatsen. Het blijkt een kogel te zijn die ten tijde van de Russische veldtocht uit de nek van een Nederlandse soldaat is gepeuterd. Nog bizarder: hij heeft de verwonding overleefd.
En dat allemaal vanwege één plastic mannetje in een grijze jas: je moet – bijna met een loep – naar hem zoeken op die uitgestrekte maquette. Hij speelde stratego, maar dan in het echt. Had hij dat zelf eigenlijk wel in de gaten? In het standaardwerk van Francois Furet las ik nog eens na wat Napoleon in 1813 voorspelde: ‘Na mij zal de Revolutie haar pad vervolgen, of liever: de ideeen die de Revolutie gevormd hebben. Het zal zijn als bij een boek waarvan de legger is weggehaald, en men begint weer te lezen bij de bladzijde waar men gebleven was.’
De hele maand juni is het nog Waterloo-maand in de Hermitage Amsterdam. De tentoonstelling Alexander, Napoleon en Joséphine is nog te zien tot 8 november.
