Libris Geschiedenisprijs: winnaar 2013 Martin Bossenbroek beheerst de kunst van het doseren

Volgende maand wordt tijdens de Nacht van de Geschiedenis de jaarlijks terugkerende Libris Geschiedenisprijs uitgereikt. De shortlist met vijf genomineerden is 13 september bekendgemaakt. De prijs bekroont ‘historische boeken die een algemeen publiek aanspreken’. Wat heb je aan deze prijs? Hoef je nooit meer het archief in en kun je gaan rentenieren? Historici.nl vroeg het Martin Bossenbroek die de prijs vorig jaar in de wacht sleepte met ‘De Boerenoorlog’.

Bent u nog aan het werk?

Jazeker, ik ben als universitair hoofddocent verbonden aan de vakgroep Politieke Geschiedenis van de Universiteit Utrecht. Naast het geven van onderwijs doe ik onderzoek; na de afronding van mijn onderzoek naar de Boerenoorlog en de publicatie van mijn boek hierover, heb ik mijn onderzoek verlegd naar Nederland in de Koude Oorlog. De resultaten van dit onderzoek zal ik ook weer in een boek verwerken.

Dus niet aan het rentenieren?

Voor een wetenschappelijk boek zijn er heel veel exemplaren van De Boerenoorlog verkocht, dat is waar. De teller staat nu op 45.000. Het winnen van de Geschiedenisprijs heeft daar natuurlijk behoorlijk aan bijgedragen want Libris zorgt voor een hoop publicitair geweld. Daarbij kwam De Boerenoorlog ook op de shortlist van de nog bekendere AKO Literatuurprijs terecht. Overigens verkocht het boek al goed voordat alle nominaties in zicht kwamen.

Heeft u een verklaring voor de populariteit van het boek?

Het onderwerp spreekt denk ik een grote groep mensen aan. Veel oudere mannen zijn opgegroeid met de jongensboeken van Lourens Penning. In deze historische jeugdliteratuur wordt onverbloemd de Nederlandse steun aan de Afrikaners weergegeven. Titels als ‘De held van Spionkop’ of ‘De leeuw van Modderspruit’ zijn veelzeggend. Mijn boek appelleert wellicht aan die jeugdherinneringen.

Het beeld dat Nederlanders van Zuid-Afrika hebben, is bovendien positiever geworden. En daardoor is de interesse in het land en zijn geschiedenis gegroeid. De anti-Apartheidsbeweging had in Nederland een grote aanhang. Ergens voelde men zich schuldig over de onderdrukking van de zwarte bevolking door de van Nederlanders afstammende Afrikaners. Nu de Apartheid twee decennia achter ons ligt, is het inzicht gegroeid dat niet alle Afrikaners fascisten waren. En het wanbeleid van het ANC onder leiding van Jacob Zuma zorgt voor nuancering van het recente verleden.

Bij dit alles is Zuid-Afrika een zeer populaire vakantiebestemming voor Nederlanders en woont een groot aantal van hen permanent in het land of heeft er een buitenhuis.

Waarom heeft u voor dit onderwerp gekozen?

In Zuid-Afrika en Engeland zijn er bibliotheken volgeschreven over de Boerenoorlog, maar door Nederlandse historici is er weinig aandacht aan besteed. Het meest recente Nederlandstalige overzichtswerk is van de hand van Gerrit Schutte en stamt uit 1997. Ik heb deze lacune in de geschiedschrijving proberen op te vullen. Daarbij is mijn boek ook voor de overdadige Zuid-Afrikaanse en Engelse literatuur een aanvulling, omdat ik voor het eerst het Nederlandse aandeel aan de oorlog belicht in de gedaante van Willem Leyds. Deze Nederlandse jurist was in de aanloop naar de oorlog de tweede man onder Paul Kruger en speelde tijdens de oorlog een cruciale rol in de publicitaire en diplomatieke vertegenwoordiging van de Boeren in Europa.

Hoe schrijf je een boek dat zowel voor het algemene publiek als academici interessant is?

In wetenschappelijke publicaties laat een historicus zien welke bronnen en literatuur er zijn en hoe hij of zij deze heeft geïnterpreteerd- en welke andere inzichten er bestaan. Ik heb om het boek ook leesbaar te maken voor de mensen buiten de academische wereld de wetenschappelijke discussie weggelaten en slechts het eindresultaat van mijn denkproces weergegeven.

En dan nog is het moeilijk een interessant boek te schrijven over een gebeurtenis waarvan de afloop al bekend is. De truc is om nergens op de zaken vooruit te lopen en niet teveel weg te geven. Mijn hoofdpersonen weten tot aan het eind van het boek niet of ze de oorlog zullen winnen of verliezen. Zo houd je een spanningsboog. Ik denk er goed aan de informatie te doseren zodat de lezer verder wil lezen. En natuurlijk gebruik ik cliffhangers om de lezer nog nieuwsgieriger te maken.

Hoe gaat u te werk?

Ik begin niet op een traditionele manier aan mijn schrijfprojecten. Ik ga instinctief te werk en denk in beelden aan grote gebeurtenissen zoals oorlogen of dekolonisatieprocessen die mij interesseren. Vervolgens ga ik op zoek naar individuen die zich geconfronteerd zien met deze ontwikkelingen. Voor de Boerenoorlog viel mijn oog op Winston Churchill die als oorlogsjournalist de oorlog versloeg, de Boerencommando Deneys Reytz en Willem Leyds die met diplomatieke inspanningen in de internationale politiek de Afrikaners de winst probeerde te bezorgen.

Wanneer ik de hoofdpersonages van wie ik de belevenissen vast wil leggen heb gevonden, dan ga ik als een traditionele historicus aan de slag. Ik bestudeer de bronnen en leg alle informatie in schema’s vast. Tijdens het schrijven doe ik vervolgens mijn uiterste best om deze schema’s weer aan het zicht van de lezers te onttrekken.

Waarom viel de keuze juist op deze drie hoofdpersonen?

Voor mijn aanpak moet ik in de huid kunnen kruipen van mijn personages. Daarvoor heb ik egodocumenten nodig. Oftewel, bronnen die precies de gemoedstoestand en de keuzes van de persoon in de tijd blootleggen. De dagboeken en telegrammen van Leyds, die in het Nationaal Archief worden bewaard, leenden zich hier perfect voor. Een bonus vormden de bewaard gebleven aantekeningen van de vrouw van Leyds, Louise, die mee verhuisde naar Zuid-Afrika. Deneys Reytz heeft zijn wederwaardigheden in de oorlog ook uitgebreid opgeschreven. Churchill schreef tijdens zijn verblijf in Zuid-Afrika dagelijks voor de Morning Post. Natuurlijk moest hij ervoor zorgen dat zijn stukken publicabel waren, en zijn zij misschien niet altijd even vrij geschreven zoals dagboeken. Toch geven zijn columns een goed inzicht in de manier waarop Churchill naar de oorlog en de strijdende partijen keek.

Worden alle invalshoeken van de oorlog belicht door dit drietal?

De Boerenoorlog werd lange tijd beschouwd als ‘a White Man’s War’. Historici erkennen meer en meer dat niet alleen witte Engelsen en Afrikaners strijd leverden, maar dat ook de zwarte bevolking betrokken was. Waarom ik dan toch slechts blanken opvoer, heeft een louter praktische reden. Om een even inzichtelijk verhaal te maken van het perspectief van de zwarte bevolking had ik vergelijkbaar bronnenmateriaal moeten hebben. Dat bestaat niet. . De beschikbare bronnen zijn te fragmentarisch. Sol Plaatje zou nog het meest in aanmerking zijn gekomen, maar zijn dagboek geeft alleen een – op zich indringend – beeld vanuit het belegerde Mafeking. Dat is een te beperkt perspectief voor een dragende verhaallijn. Om een even inzichtelijk verhaal te maken van het perspectief van de zwarte bevolking heb ik van deze groep ook een individu nodig waarvan bronnen beschikbaar zijn waarin de psychologische ontwikkeling gedurende de oorlog tot uiting komt. Helaas blijkt het bronnenmateriaal te fragmentarisch.

Denkt u het succes van de Boerenoorlog te kunnen evenaren?

Ik ben nu weer bezig met een boek voor een algemeen publiek. Ik heb tijdens mijn academische loopbaan behoorlijk wat  wetenschappelijke publicaties geschreven, maar door de waardering voor De Boerenoorlog heb ik besloten voortaan alleen nog maar boeken te schrijven die ook toegankelijk zijn voor niet-vakgenoten. Het zou mooi zijn als mijn nieuwe boek, over  Nederland en de Koude Oorlog, ook weer een groot gevarieerd publiek zou bereiken.

Susan Leclercq (Historici.nl)