Museum Boerhaave onthult een Leeuwenhoek-microscoop
Toen we onszelf in 2004 gedwongen zagen een ‘grootste Nederlander’ te kiezen, eindigde Antonie van Leeuwenhoek op de vierde plaats. Deze Delftse koopman bekwaamde zich in zijn lange leven (hij werd 91) in het maken van microscopen en het doen van internationaal hooggewaardeerde observaties met die instrumenten. Dankzij zijn spectaculaire ontdekkingen wordt de man nu beschouwd als de vader van de micro-biologie.
Waarschijnlijk heeft Leeuwenhoeks wat overgeromantiseerde reputatie als autodidacte, maar briljante knutselaar in hoge mate bijgedragen tot zijn roem. Dus toen twee jaar geleden in Londen een naar het scheen echte Leeuwenhoek-microscoop opdook, baarde dat het nodige opzien. Dat exemplaar is bij Museum Boerhaave door een team van experts aan een uitputtend echtheids-onderzoek onderworpen en voor die test glansrijk geslaagd. Vanaf vandaag is die microscoop in Leiden te zien; de manier waarop hij daar kwam, en de reden dat hij er inderdaad mag liggen, werden tijdens een feestelijke onthulling op 2 juni gedeeld met het publiek.
Van de 531 microscopen die werden geveild na Leeuwenhoeks overlijden zijn er niet zo heel veel meer over. Bijna alle microscopen werden door mede-Delftenaren aangeschaft, en zodra die op de apparaatjes uitgekeken raakten, of ze zich niet meer konden herinneren waar ze voor bedoeld waren gingen ze, in de woorden van Huygens ING-historicus Huib Zuidervaart, ‘de gracht in’. Het waren, zoals Zuidervaart uitlegde, niet bepaald eenvoudige instrumenten: zelfs de geleerden van de Royal Society konden er weinig mee aanvangen.
Voor zover we weten zijn er elf van die microscopen bewaard gebleven, waarvan één nog bij een nazaat van Leeuwenhoeks familie. Museum Boerhaave bezat er al een aantal, evenals het Universiteitsmuseum in Utrecht en het Deutsches Museum in München. Een Leeuwenhoek microscoop uit particulier Nederlands bezit werd door een verzamelaar in 2009 in London geveild, maar is sindsdien spoorloos verdwenen. Na 2 juni heeft Nederland dat afscheid weer goedgemaakt. De gepresenteerde microscoop werd aangekocht door de Utrechtse verzamelaar van wetenschappelijke instrumenten Bert Degenaar te Oud-Zuilen.
De vondst, en de biografie van Van Leeuwenhoek werden in context geplaatst door Huib Zuidervaart en Tiemen Cocquyt, conservator bij Museum Boerhaave. Zuidervaart ging uitgebreid in op hoe Leeuwenhoek zijn kennis had opgedaan, door zijn netwerk te onderzoeken, met vlakbij een lenzenslijper, kunstenaars, de arts Regnerus de Graef en de chirurgijn/notaris/landmeter Jacob Spoors, die wellicht als zijn mentor is opgetreden.
Het authenticiteitsonderzoek dat aan de microscoop werd verricht, werd uit de doeken gedaan door conservator Tiemen Cocquyt. Hij benadrukte, hoe zulke objecten vaak op de gekste plekken worden gevonden – in dit geval als deel van een collectie Dutch silver in het Verenigd Koninkrijk. Na negentien maanden onderzoek (waar Cocquyt het publiek doorheen leidde met een mate van detail waar niet iedereen op was voorbereid) was het team van mening dat de echtheid van het object gegarandeerd kon worden. Wijze van vervaardiging, metaalsamenstelling, zilverkeuren en lenskwaliteit vertonen kenmerken die overeenkomen met bekende authentieke Leeuwenhoek-microscopen.
De komende maanden is de microscoop nog te zien; daarna gaat deze rondreizen langs verschillende musea in binnen- en buitenland. Uiteindelijk zal hij een hoogtepunt worden in Degenaars privéverzameling, ditmaal gelukkig wel in Nederland. Overigens raadde Huib Zuidervaart het publiek gekscherend aan om zelf maar eens in de Delftse gracht te gaan dreggen – wie weet worden er nog meer exemplaren gevonden (er is namelijk ook sprake van een recente, nog ononderzochte vondst). Het terugvinden van meer van deze historisch belangrijke instrumenten zou ervoor kunnen zorgen dat dergelijk erfgoed wat minder de speelbal kan worden van financiële speculatie.
Ilja Nieuwland, Huygens ING
