Papen, smousen en een gevaarlijke vrouw: Recensie van “De bende van Oss”

In ‘De bende van Oss’ gaat het om een groep mannen die Oss en omstreken in de greep hield met inbraken, mishandelingen, vechtpartijen en moord, daarbij beschermd door ondernemers en bisschoppen. Producent Andre van Duren presenteert de film als een ‘historisch misdaaddrama’, en dat is het in enigszins verdichte vorm ook. De periode omspande in werkelijkheid meer dan vijftig jaar, maar is in de film ingedikt tot slechts een dramatische ontknoping van een paar dagen of weken.

Het feitelijke conflict speelde zich af tussen de gewetenloze bendeleden en hun geterroriseerde handlangers in Oss aan de ene kant en de Hollandse houwdegens van de marechaussee aan de andere kant. De marechaussee was een Fremdkorper in Brabant. In de noordelijke provincies was sinds de napoleontische tijd een rijks- en gemeentepolitie geinstalleerd, in de zuidelijke provincien heerste nog het ancien regime van de marechaussee. Die trad op zoals het haar geleerd was: als een militaire bezettingsmacht, opererend vanuit de kazerne, zonder enige culturele, religieuze of politieke binding met hun taakgebied. Die bijzondere positie, die dus wel iets weg had van een bezettingssituatie, wordt niet echt duidelijk gemaakt. Daardoor blijft de unieke constellatie van Oss, die verklaart waarom het geboefte in Oss, het joodse grootkapitaal en de bisschop van Roermond gezamenlijk konden optrekken in hun strijd tegen de Hollandse repressie en achterstelling, in het duister. Ook een korte verschijning van NSBer Rost van Tonningen die er in het parlement op los tiert dat Brabant in de greep is van papen en smousen is alleen voor welingelichte kijkers te plaatsen. Maar goed, met meer context was het meer een aflevering van Andere Tijden geworden dan een kaskraker.

Nu staat niet het crimineel-politieke complex, maar de dramatische strijd van een vrouw voor een beter leven centraal: Johanna van Heesch (Sylvia Hoeks), die niets liever wil dan helemaal opnieuw beginnen met haar echtgenoot en bendelid Ties. Die is net uit de gevangenis ontslagen wanneer de film begint. Wanneer Ties bij terugkeer zijn maten niet wil verraden, krijgt hij geen baan en belandt binnen de kortste keren weer in de schoot van de bende. Na een paar dagen steelt en slaat hij er als vanouds op los.

Vooral Johanna krijgt het met haar vrijgevochten houding te verduren. Zij is dan al de heldin van de film. Dankzij haar wordt het geen polderversie van Gangs of New York, maar een psychologisch portret van de rol van vrouwen in een maffiacultuur. Want zo kun je de sociale sfeer in en rondom Oss wel typeren. Johanna is de dochter van een oude hoer maar heeft de verschijning van een engel. Maar dat is ze niet. Ze neemt steekpenningen aan en overtroeft de hele bende met haar inventiviteit en arglist.

‘De Bende’ is geen Hollywoodfilm waarin het goede zegeviert en de zondaar gelouterd wordt. Het blijft allemaal heel morsig, de schurken worden niet of nauwelijks gestraft; van de joodse fabrieksdirecteur Hedeman (een magistrale Pierre Bokma) tot de aartscorrupte dorpsdiender (Theo Maas) tot de bisschop. Ze brengen hoogstens elkaar om. Johanna loopt wat klappen en krassen op, als een soort boetedoening, maar gaat er uiteindelijk met de buit vandoor naar New York. Maar of ze daar opnieuw beginnen kan? Ze draagt de bende in haar genen, in haar ongeboren kind en als merkteken op haar wang.

Recent onderzoek (Marion van San, UU 2009) toont aan dat het meestal vrouwen zijn die een bendecultuur bestendigen. Zij geven de waarden en normen van de bende door, stimuleren hun zoons in crimineel gedrag en hun dochters om dat te waarderen, of er tenminste in mee te gaan. De moeder van Johanna past helemaal in dat plaatje. Johanna is dubbelzinniger. Ze rolt er in, verzet zich, wil uitbreken maar doet ook volop mee. Haar rol is interessant, en sociaal-psychologisch overtuigend, maar de echte historische en sociaal-politieke misstanden blijven wel wat onderbelicht. De Bende van Oss bracht uiteindelijk het laatste kabinet-Colijn IV, net voor de oorlog ten val. Het is Andre van Durens verdienste dat hij deze buitengewoon sensationele en exotische periode uit de vaderlandse geschiedenis heeft afgestoft. Hopelijk zet de film aan tot verder lezen.

Beatrice de Graaf, Leiden University / Campus The Hague