Recensie: multidisciplinair en multimediaal project Venster op de Wereld

Elke willekeurige vierkante kilometer in Nederland is onlosmakelijk verbonden met de buitenwereld. Dat was het idee achter het project Venster op de Wereld. Voor het toetsen van deze hypothese viel de keus op een vierkante kilometer aan de zuidkant van het dorp Dreischor in Zeeland. De verhalen van de lokale bewoners werden opgetekend en zeventien wetenschappers van diverse pluimage verdiepten zich in het gebied. Maar als het project ons iets duidelijk maakt is het wel dat het stukje landschap niet zozeer een venster op de wereld, als wel een venster op het verleden biedt.

Een multidisciplinair en multimediaal project

Venster op de Wereld kwam uit de koker van de biologen Joop Schaminée en Anton Stortelder, beide verbonden aan het onderzoeksinstituut Alterra van de Universiteit Wageningen. Naast biologen keken ook een econoom, een geoloog, een archeoloog, een historicus en een socioloog naar de vierkante kilometer bij Dreischor. Een aantal kunstenaars liet zich inspireren door het gebied en enkele lokale bewoners werden geïnterviewd. Naast de publicatie van het boek Venster op Dreischor, leidde dit tot een documentaire, radioportretten, krantenreportages, een kunstproject, een expositie en een website. Een waarlijk modern multidisciplinair en multimediaal project.

Bron: http://www.vensteropdreischor.nl

Verschillende verhalen over hetzelfde stukje land

De opzet was dus groots, maar de uitvoering helaas minder. Elke wetenschapper, kunstenaar en bewoner vertelt zijn eigen – overigens vaak zeer boeiende – verhaal over de vierkante kilometer, zonder zich al te veel te laten leiden door een centrale vraagstelling. In het boek leidt dit tot een slotbeschouwing vol ‘open deuren’, zoals: ‘Met dit boek willen we laten zien hoe verrassend veel percepties er bestaan van een klein stukje land en hoe verschillend de verhalen zijn die erover worden verteld.’ De doelstelling aan te tonen hoe onlosmakelijk de vierkante kilometer is verbonden met de buitenwereld had wel een gemeenschappelijke structuur kunnen bieden. Maar in de meeste beschouwingen en verhalen speelde deze insteek uiteindelijk geen of hoogstens een ondergeschikte rol.

VOC-opvarenden van Dreischor

De historicus binnen het project heeft echter wel een poging gedaan een venster op de wereld te bieden. In het databestand VOC-opvarenden van het Nationaal Archief is hij op zoek gegaan naar bemanningsleden afkomstig uit het agrarische Dreischor. Het leverde tien namen op. Het verleidde de slotbeschouwers te concluderen dat globalisering niet iets van de laatste tijd is. Maar op duizenden inwoners die Dreischor in de zeventiende en achttiende eeuw heeft gehad is tien natuurlijk zeer weinig. Zo bezien lijken deze VOC-opvarenden eerder een gebrek aan contact met de buitenwereld aan te tonen.

Meekrap en vlas

Veel logischer was het bijvoorbeeld geweest de economische geschiedenis van Dreischor als historisch onderwerp te kiezen. Zo zou het voor dit project interessant zijn geweest te kijken naar hoe en wanneer Dreischor in zijn geschiedenis steeds meer verbonden raakte met de wereldeconomie. Al in de vroegmoderne tijd kende het dorp bijvoorbeeld een hoogwaardige, arbeidsintensieve akkerbouw met grote boerenbedrijven die grotendeels produceerden voor de export. De landbouwgewassen vonden hun weg naar een groot aantal landen in Europa. Vervolgens zullen met bijvoorbeeld de in Dreischor geteelde meekrap of vlas goederen zijn gemaakt die de hele wereld over gingen. Deze invalshoek zou ook mooi hebben aangesloten bij de interviews met de spruitenboer, de wijnboer en de eigenaar van de houtzagerij, die heden ten dage hun producten ver buiten Dreischor proberen af te zetten.

Venster op het verleden

Maar zo is er natuurlijk altijd wat te zeuren. En dat is misschien niet helemaal terecht voor een prachtig geïllustreerd boek dat grotendeels tot stand is gekomen door liefdewerk oud papier. Bovendien levert het project voor historici ook nog een interessant inzicht op. Zo speelt het verleden een zeer dominante rol in het boek, ook buiten de bijdragen van de historici, de archeoloog en de archivaris om. Met name voor de bewoners lijkt het vooral de lokale geschiedenis te zijn die betekenis geeft aan hun landschap en bijvoorbeeld niet de aanwezigheid van drie verschillende braamsoorten binnen de vierkante kilometer of de vondst van een zeldzame korstmos op de begraafplaats. Dat is ook niet geheel verwonderlijk gezien de twaalf ‘ankerpunten’ die het vertrekpunt vormden voor de verhalen in het boek. Bijna allemaal zijn dit een soort lokale lieux de mémoires, zoals de hofstede Hooge Hoeve, het standbeeld van een vrouw in klederdracht, de molen of het pakhuis aan de gedempte haven. In plaats van een voortdurende  verbondenheid met de buitenwereld, beklijft na lezing van het boek toch vooral het idee dat het platteland in het eigen verleden lijkt te leven.

Arno Neele (Universiteit Utrecht)