Symposium ‘Waanzin en Media’ roept op tot gebruik audiovisueel materiaal voor historisch onderzoek
‘Waanzin is altijd een dankbaar onderwerp geweest voor verhalen en films’. Dat stellen Ivo Blom en Bregt Lameris terecht vast in het door hen geredigeerde themanummer over Waanzin en Media, van het Tijdschrift voor Mediageschiedenis (TMG). Dit themanummer is tevens het eerste online, open access exemplaar van het TMG en het symposium draaide om de presentatie ervan. De culturele representatie van waanzin kwam in Hilversum zeker aan bod, maar vernieuwend aan de bijeenkomst was vooral het pleidooi voor nauwere samenwerking tussen universitaire onderzoekers en culturele instellingen. Deze werelden, bleek tijdens het symposium, zijn nog erg van elkaar gescheiden.
Schat aan audiovisueel materiaal
Henk Maurits van nationaal museum voor de psychiatrie Het Dolhuys vertelde over het materiaal dat daar in huis is: zo’n 1000 films en documentaires, plus 20.000 foto’s. Veel onderzoekers en andere belangstellenden zijn zich hier niet van bewust. Hij toonde een aantal prachtige voorbeelden, zoals beelden van de arbeidstherapie in psychiatrische inrichtingen tijdens het Interbellum. Mannen in Manchester pakken af en aan met kruiwagens vol grond. Nieuwsgierig, verlegen, verward of uitdagend kijken ze in de camera. Het streven van het Dolhuys is om deze audiovisuele collectie beter toegankelijk te maken voor onderzoekers. Journalisten weten het Dolhuys al wel te vinden en komen geregeld met verzoeken om het beeldmateriaal te gebruiken voor documentaires. Dan moet er wel gewaakt worden voor respectvol gebruik, aldus Maurits. Zet geen lollig muziekje boven zulke beelden, want dan wordt het al snel slapstick.
Arbeidstherapie (borstelmakerij) in psychiatrisch ziekenhuis Amersfoort (1932)
Bron: http://www.archiefeemland.nl/collectie/fotos/detail?id=2525b2a4-dc46-11df-a9e7-7590f0316edd
De collectie van het Instituut voor Beeld en Geluid is beter ontsloten, via een online catalogus. Het bestellen van programma’s is echter niet goedkoop en op de website van Beeld en Geluid is geen informatie te vinden over de mogelijkheden (die er wel zijn) om het materiaal ter plekke te komen bekijken. Ook de toegankelijkheid van deze collectie zou dus beter kunnen. Beeld en Geluid zou ook graag zien dat onderzoekers vaker met hun collectie werken, vertelde beheerder Bas Agterberg. Ook hier zijn het voornamelijk journalisten en programmamakers die de collectie weten te vinden. Om onderzoekers te prikkelen liet Agterberg in een treffende beeldcompilatie zien, hoe de representatie van psychiatrische stoornissen op de Nederlandse televisie veranderd is gedurende de afgelopen decennia. Gaandeweg komt de patiënt met zijn of haar verhaal meer centraal te staan.
Geschreven media beter toegankelijk
Geschreven mediacollecties zijn beter toegankelijk voor de onderzoeker, bijvoorbeeld door de digitalisering van historische kranten door de KB. Dit is heerlijk voor (media-)historici, die voorheen jaargangen van kranten moesten raadplegen in archieven of bibliotheken, op microfiches of bladerend door stoffig papier. Nu is het mogelijk comfortabel achter de eigen PC, op trefwoord vele jaargangen te doorzoeken. Zo blijken krantenadvertenties voor medicijnen mooi materiaal te zijn voor de historicus van de psychiatrie. Ondergetekende vertelde op het symposium in Hilversum over de vele reclames in Nederlandse kranten voor Pink Pillen. Deze simpele staalpillen werden zo’n 100 jaar geleden aangeprezen als wondermiddelen tegen zenuwzwakte (‘neurasthenie’). De advertenties – uitgebreide mini-reportages over tevreden patiënten – stimuleerden niet alleen de verkoop van Pink Pillen, maar ook de bekendheid van een breed publiek met psychiatrisch jargon.
De toekomst: meer digitale ontsluiting
Een belangrijke conclusie van het symposium luidde dat wat betreft het gebruik van audiovisueel materiaal er voor historici en mediawetenschappers dus nog veel valt te winnen Een rijkdom aan beeldmateriaal rond het thema ‘waanzin’ – en mogelijk ook rond vele andere onderzoeksthema’s – wacht op meer intensief gebruik. Beheerders van instellingen kunnen hieraan bijdragen door hun collecties beter te ontsluiten, al moeten we ons als onderzoekers wellicht ook niet teveel laten verleiden door digitaliseringsprojecten die bronnenmateriaal op een presenteerblaadje aanbieden.
Gemma Blok, Universiteit van Amsterdam
