Verslag: Crisis! Repertoires van crisisbeleving in cultuurwetenschappelijk perspectief

Watersnoodrampen, oorlogen, cholera, pokken, een losgeslagen jeugd en het verval van de beschaving in het algemeen. In onze geschiedenis hebben zich legio rampen en onheilstijdingen voorgedaan. De faculteit Cultuur- en Rechtswetenschappen van de Open Universiteit Nederland organiseerde op 13 en 14 november 2014 een congres in het Allard Pierson Museum in Amsterdam om de historische ervaring van crises in de meest uiteenlopende vormen te onderzoeken. De sprekers van verschillende universiteiten analyseerden de collectieve en individuele omgang met gevoelens van crisis en achteruitgang.

Crisis en identiteit

Verschillende casussen demonstreerden dat de collectieve en de individuele ervaring van een crisis nauw samenhangen met culturele identiteiten: wat voor de één een crisis is, kan door de ander worden gezien als slechts een tijdelijke onderbreking van gangbare patronen. Daarbij bepaalt de maatschappelijke positie van een individu dikwijls de manier waarop een crisis ervaren wordt. Collectieve normen en waarden spelen bovendien een rol bij de manier waarop de crisissituatie wordt verwerkt en bij de acceptatie van veranderingen die door de crisis worden veroorzaakt. Het congres besprak verschillende documenten die gebruikt kunnen worden bij het onderzoek naar crisisbeleving. Dat een multidisciplinaire aanpak bij dat bronnenonderzoek vruchtbaar is, werd direct duidelijk.

Bronnenonderzoek

Egodocumenten en rechtstreekse “belevingsdocumenten” zoals kronieken zijn de meest aangrijpende bronnen over crisissituaties. In deze bronnen klinkt vaak een ondertoon van wanhoop, woede of berusting van de auteur door. Het onderzoeken van primair bronnenmateriaal geeft daardoor een direct inzicht in de manier waarop de crisis beleefd of –soms– overleefd wordt. Pas na afloop van zo’n crisis komen geschriften tot stand die wat afstandelijker van toon zijn. De onheilssituatie wordt dan in sommige gevallen gerelativeerd door te wijzen op belangrijke lessen voor de toekomst. Op die manier kan een crisis een veel belangrijkere betekenis krijgen dan “gewoon” een onfortuinlijke samenloop van omstandigheden. De Eerste Wereldoorlog is door sommige auteurs bijvoorbeeld geïnterpreteerd als een uiting van de ware menselijke aard.

Na de crisis

Na elke crisis is de vraag óf –en zo ja hoe– deze in de toekomst voorkomen kan worden. Bij het beantwoorden van die vraag spelen, net als bij de ervaring van de crisis zelf, culturele identiteiten een grote rol. Een al dan niet veronderstelde gedeelde verantwoordelijkheid voor het ontstaan van een crisis is van belang bij de verwerking van die crisis. Moeten we de Eerste Wereldoorlog bijvoorbeeld beschouwen als een zwarte bladzijde uit de gezamenlijke Europese geschiedenis, of houden we bepaalde afgebakende maatschappelijke groepen verantwoordelijk voor de gebeurtenissen? Hoe het ook zij, de snelheid en de kracht waarmee crisissituaties te boven worden gekomen, zijn soms verbazingwekkend.

Crisisretoriek

Crises op cultureel vlak lokken vaak heftige reacties uit. Wanneer we de zeventiende- achttiende- en negentiende-eeuwse reacties op opera’s, toneelopvoeringen, muziek en literatuur bekijken, blijkt dat voor de verwoording van een vervalgedachte dikwijls wordt teruggevallen op bekende retoriek. Nieuwe crises leiden dan ook niet altijd tot een nieuw discours. Door het benoemen van een gemeenschappelijke “vijand”, namelijk de veroorzaker van een crisis, kunnen crisissituaties uiteindelijk leiden tot een versterking van een collectieve identiteit.

Conclusie

De multidisciplinaire invalshoek van het symposium heeft duidelijk gemaakt dat crises, op welk niveau dan ook, leiden tot fundamentele vragen over breukbesef, continuïteit, schuld, onschuld en identiteit. Het is de taak van de cultuurhistoricus om het ontstaan van crises te onderzoeken, in beeld te brengen op welke manier collectieve ervaringen leidden tot de verwerking van crisissituaties, en hoe de gevolgen daarvan geaccepteerd werden. De onderzoeken  die tijdens het congres zijn gepresenteerd, tonen een rijke oogst aan inzichten op dat vlak.

Jeroen Willemsen (Open Universiteit)