Verslag: Early Medieval Practices of Reading and Writing

Op 3, 4 en 5 juni organiseerde Prof. Dr. Mariken Teeuwen (Huygens ING / Universiteit Utrecht) een congres over geschriften in de marges van middeleeuwse manuscripten. Onderzoekers van over de hele wereld bezochten dit driedaagse evenement om onderzoeksresultaten te presenteren, geïnspireerd te raken door het werk van anderen en inzichten te delen om elkaars onderzoek verder te helpen.

Annotatietypen

Gedurende deze drie dagen werd veel gezegd over de praktijkvan het schrijven in marges. Zoals Erik Kwakkel benadrukte in zijn lezing dat een boek voor ongeveer vijftig procent uit marges bestaat. Daarom vormen die marges een belangrijk deel van middeleeuwse boeken, die dikwijls gevuld zijn met verschillende tekens. Sprekend over het Bern 363-manuscript stelde Giorgia Vocino dat ze vier typen marginale geschriften tegenkwam. In de eerste plaats zijn dat technische tekens, die aanwijzingen geven over hoe de lezer met de tekst moet omgaan. Evina Steinova, wier onderzoek zich met name met die technische kanttekeningen bezighoudt, presenteerde een verhaal dat meer licht wierp op deze thematiek.

Daarnaast zijn er inhoudelijke aantekeningen, bibliografische referenties of persoonlijke gedachten en referenties met betrekking tot inhoudelijke discussies. De marges zijn echter niet altijd gevuld met teksten. Patrizia Carmassi sprak in haar lezing over de rol van illustraties in marges. Vooral in theologische manuscripten hebben zulke illustraties een hiërarchische en symbolische betekenis, die bedoeld is om de betekenis van de primaire tekst aan te vullen of te visualiseren.

Anonimiteit

Moderne mediëvisten zijn ervan overtuigd dat zulke marginale tekens niet alleen een belangrijke rol spelen in de interpretatie van een bepaald boek, maar ook dat ze ons meer kunnen vertellen over de oorsprong van de tekst en daarmee over het leven van de middeleeuwse mens. Onderzoekers kunnen veel leren over het dagelijkse leven, de gedachtewereld en de opleiding van mensen door te kijken naar de manier waarop teksten werden gekopieerd en geannoteerd met suggesties, persoonlijke gedachten en associaties met andere teksten. Hoewel tegenwoordig bijna iedereen zijn of haar naam onder een geschreven tekst zet, bleven de meeste middeleeuwse schrijvers anoniem. Dit is één van de uitdagingen waarmee mediëvisten in hun analyse van handgeschreven teksten te kampen hebben.

Hoe marginaal primair werd

Eén van de interessantste case studies werd gepresenteerd door Simon Corcoran, die zich baseert op juridische teksten. Corcoran toonde dat al in de tijd dat deze moeilijk toegankelijke teksten werden geschreven, zij werden voorzien van toevoegingen in de kantlijn. Zijn opmerkelijke conclusie was dat de oorspronkelijke teksten werden vervangen door de eenvoudiger versies in de marges.

Belangrijke vragen en digitalisering

Sommige onderzoekers toonden ons de andere kant van de medaille. Anna Grotans vroeg zich af waarom er juist niets te vinden was in de marges van het manuscript dat zij analyseert. Ze stelde dat de tekst te perfect is om niet gecorrigeerd te zijn. Zulke vragen moeten zeker ook worden gesteld. Gezien het onderwerp van de conferentie was het onvermijdelijk dat de meeste bijdragen zich bezighielden met de vraag wat er in de marges stond. Maar in sommige gevallen slaagden onderzoekers er niet helemaal in om de margeteksten met de ‘oorspronkelijke’ teksten te verbinden. Daardoor kon er niet echt een discussie over hun bevindingen ontstaan.

Wat de conferentie duidelijk heeft gemaakt, is dat de digitalisering van manuscripten van cruciaal belang is voor deze discipline; zo kunnen mediëvisten de teksten in de marges naast elkaar leggen en ze aan verdergaand onderzoek onderwerpen.

Femke Eerdmans (Universiteit Utrecht)