Verslag: Het Nederlandse Christendom en de Eerste Wereldoorlog, 15 oktober 2014, HDC
Het is dit jaar honderd jaar geleden dat de Eerste Wereldoorlog uitbrak. Het lag voor de hand dat de media uitgebreid ingingen op de ‘oercatastrofe’ van de twintigste eeuw. Geen onderwerp of het leek besproken te worden: wie was verantwoordelijk voor het uitbreken van de oorlog, wat waren de beslissende veldslagen, heeft de Eerste Wereldoorlog bijgedragen aan de emancipatie van de vrouw? Opmerkelijk genoeg werd in Nederland vrijwel geen aandacht besteed hoe christenen zich opstelden tegenover de oorlog. Opmerkelijk, omdat het overgrote deel van Nederland anno 1914 ingeschreven stond als christen en lid was van een van de grote kerken: de rooms-katholieke kerk, de Nederlandse Hervormde Kerk en de gereformeerde kerken. In aantallen verbleekten naast hen de overigens spraakmakende en dikwijls goed ontwikkelde vrijdenkers.
Initiatief
In het buitenland vroeg de Britse historicus Philip Jenkins al wel aandacht voor het thema in zijn The Great and Holy War. How World War I became a Religious Crusade (2014). De historicus Enne Koops, gepromoveerd aan de VU en nu leraar, nam het initiatief tot een eerste Nederlandse studiedag over het Nederlandse christendom en de Eerste Wereldoorlog. Zijn initiatief werd opgepikt door het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme en de Stichting Studiecentrum Eerste Wereldoorlog. Op een goed bezochte conferentie aan de Vrije Universiteit werd stilgestaan bij verscheidene aspecten van de ‘christelijke’ oorlog. Gert van Klinken (Protestantse Theologische Faculteit) betoogde dat de Eerste Wereldoorlog door gelovige Joden en protestantse christenen niet beschouwd werd als een dreigende ondergang van het ‘avondland’, maar integendeel: als een mogelijkheid om nieuwe initiatieven te nemen en het Jodendom en het christendom vooral in het ‘heilige land’ aanwezig te doen zijn. Ook daar werd hevig gevochten door Centralen (de Duitsers en hun bondgenoten) en de geallieerden (de Britten en Fransen en hun bondgenoten).
Late invloed
Anders dan de verdeelde protestanten stonden de katholieken onder het centrale leergezag van Rome. En hoewel rooms-katholieke kerken zich in de verschillende landen dienden te verhouden tot hun overheden, trok de theoloog Fred van Iersel een verstrekkende conclusie. De Eerste Wereldoorlog oefende niet direct invloed uit op de opstelling van de rooms-katholieke kerk tegenover het vraagstuk van oorlog en vrede maar deed zijn invloed pas gelden tijdens het Tweede Vaticaanse Concilie (1962-1965). Dat was direct terug te voeren op paus Johannes XXIII, die onder zijn eigen naam Roncalli als hospitaalsoldaat en later als aalmoezenier aan het front de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog meemaakte. Johannes XXIII wilde de kerk in alle opzichten bij de tijd brengen en sloot daarbij het denken over oorlog en vrede niet uit.
Polarisatie
Veel weerklank vond de lezing van Herman Noordegraaf (Protestantse theologische Faculteit), eminent kenner van het kleine maar spraakmakende gezelschap van theologen die zich tegen de oorlog keerden. Terwijl vrijwel heel christelijk Europa ‘voor God en vaderland’ ten strijde trok en het lijden van de soldaten identificeerde met het lijden van Jezus, wilden deze theologen, naar een woord van de Bijbelse profeet Jesaja, zwaarden omsmeden tot ploegscharen. Tot verrassing van verschillende conferentiegangers werden de protesterende predikanten niet de kerk uitgezet en ontstond er tijdens de Eerste Wereldoorlog geen polarisatie zoals in de jaren tachtig, toen tijdens het kruisrakettendebat kerkleden fel pro of contra de kernwapens tegenover elkaar kwamen te staan. Noordegraaf gaf daarvoor twee verklaringen. Het protest bleef beperkt tot een kleine groep antimilitaristen, die buiten hun protest bovendien wel op handen gedragen werden als zielzorgers van hun gemeenten.
De uiteenlopende bijdragen belichtten nog slechts enkele aspecten van het Nederlandse christendom tijdens de Eerste Wereldoorlog. Wie meer wil weten over dit fascinerende onderwerp kan de bundel Het Nederlandse christendom en de Eerste Wereldoorlog (Uitgeverij Aspekt, Soesterberg) onder redactie van Enne Koops en Henk van der Linden aanschaffen en kan tevens terecht bij een eveneens die middag gepresenteerd themanummer over religie en de Eerste Wereldoorlog van Trajecta. Religie, cultuur en samenleving in de Nederlanden. Daarin wordt een grensoverschrijdende vergelijking getrokken tussen de rol van het christendom in Nederland, Vlaanderen en Duitsland in de ‘Grote Oorlog’.
Wim Berkelaar (Historisch Documentatiecentrum, Vrije Universiteit Amsterdam)
