Verslag: Kenau en Magdalena

In 2014 staat Kenau in het middelpunt van de belangstelling. Zo zijn er Kenau-exposities te zien in Haarlem, verschenen twee romans en een historische studie en staan er een opera en een festival op de agenda. Bovendien is er een reeks Kenau-producten in omloop: sieraden, een bordspel, een speciale drank en postzegels. Historici.nl zag de film Kenau van regisseur Maarten Treurniet, las de historische studie Kenau & Magdalena. Vrouwen in de Tachtigjarige oorlog (Vantilt) van historica Els Kloek en noteerde enkele opmerkelijke zaken.

Alweer een Nederlandse oorlogsfilm?
Kenau is inderdaad een oorlogsfilm, maar dit keer is niet de Tweede Wereldoorlog het onderwerp maar de bij het grote publiek veel minder bekende Tachtigjarige Oorlog. De film laat maar weinig van de langdurige oorlog zien, zowel in de tijd als in de ruimte. Het verzet van Haarlem tegen het Spaanse leger in 1573-1573 staat centraal. De Haarlemse binnenstad is het decor; een keer wordt een uitstapje gemaakt naar Utrecht waar Kenau haar dochter op de brandstapel ziet belanden. Een enkele keer wordt gerefereerd aan andere steden die te maken hadden met de Spanjaarden. Prins Willem van Oranje, leider van de opstandelingen, speelt op de achtergrond ook een rol: Kenau was niet erg onder de indruk van zijn geuzenlied (het Wilhelmus).

Waarom ook een boek?
Tijdens de presentatie van haar boek vertrouwde historica Els Kloek het publiek toe dat zij al jaren gefascineerd is door de strijdbare vrouwen Kenau en Magdalena. Vrouwengeschiedenis is haar specialisme. Kloek wil ons anders laten kijken en probeert het beeld van de oorlog als een volstrekt mannelijke aangelegenheid te kantelen. Door gebruik van mondelinge overleveringen, pamfletten en toneelstukken heeft ze de levens van Kenau en Magdalena kunnen reconstrueren en in een bredere context kunnen plaatsen. Het boek is een historisch verantwoorde aanvulling op de film.

Haarlem, het centrum van het vrouwelijke heldinnendom
Kenau was inderdaad een Haarlemse coryfee, maar het verhaal van Magdalena is ontleend aan de activiteiten van Magdalena Moons in het Spaanse legerkamp buiten Leiden. Magdalena was een Haagse dame die in de nazomer van 1574 haar vrouwelijke charmes in de strijd gooide om Leiden te redden. Zij haalde de Spaanse legeraanvoerder Francisco Valdez over om de aanval op Leiden enkele dagen uit te stellen. Van dit uitstel kwam afstel; de Spaanse soldaten vluchtten vanwege zeer hoog water dat door een storm uit de Noordzee naar Leiden was gestroomd.

De reputatie van Kenau Simonsdochter Hasselaer
Kenau heeft in de 19de eeuw een enorme reputatieschade opgelopen. Na het einde van de oorlog in 1648 was ze voor velen een heldin. Kunstenaars konden niet genoeg van haar krijgen. Er werden romans over Kenau geschreven, lofdichten gemaakt en ook op prentjes en schilderijen was ze een geliefd subject. Vanaf de 19de eeuw werd succesvol geprobeerd een einde te maken aan Kenau’s populariteit. Het was niet alleen de eeuw van de vrouwenemancipatie maar ook van de huiselijkheid. Vrouwen hoorden niet met oorlog in verband te worden gebracht.

Daarbij komt dat de historische documentatie over Kenau gering is waardoor historici het manmoedige optreden van Kenau konden wegzetten als een mythe. De naam Kenau heeft bovendien een negatieve connotatie gekregen. De film en het boek proberen hier verandering in te brengen. Dat lukt goed; Kenau komt over als een sympathieke doorzetter (film) en behendige zakenvrouw die tot in het einde der tijden niet-betalende klanten voor het gerecht sleept (boek).

De vrouwen van Haarlem konden blijkbaar goed met een zwaard overweg
In de film wordt de ene na de andere Spaanse soldaat door Kenau en haar volgelingen in het hart gestoken. Zo is het in het echt hoogstwaarschijnlijk niet gegaan. Vrouwen namen voor zover historici weten het zwaard niet op. Uit bronnen is wel op te maken dat zij zonder een zwaard ook wel raad wisten met belegeraars: vrouwen gooiden de vijand dood met dakpannen en stukken steen. Ook wierpen zij pek en brandend stro naar de aanvallers en stortten zij teer over hen uit wanneer zij over de muren probeerden te klimmen. Buiten het gevecht werden vrouwen ook ingezet bij het aanbrengen van versterkingen aan de wallen.

Eind goed al goed voor Kenau en Magdalena?
Kenau kent in de film geen prettig afsluiting Ze wordt geboeid door Spaanse soldaten in het Spaarne gegooid, net zoals vele andere Haarlemmers. Ophanging van de vele opstandelingen en huurlingen was te tijdrovend gebleken. Makkelijker was het om diegenen die over de kling gejaagd moesten worden, twee aan twee vastgebonden in de rivier te duwen. De film laat in het midden of Kenau al zwemmend weet te ontvluchten. In het boek wordt duidelijk dat Kenau zich na het beleg in Leiden vestigt. Er zijn aanwijzingen dat zij uiteindelijk in 1588 stierf. Het boek verhaalt verder dat Magdalena met Valdez trouwt en twee kinderen krijgt. Na zijn dood komt Magdalena weer terug naar haar geboortestad Den Haag. Of de twee vrouwen een positievere uitstraling krijgen door alle aandacht? Dat zullen we zien.

Susan Leclercq, Huygens ING