Verslag: Mein Kampf. Gevaarlijk pamflet of zinvolle waarschuwing? Debat in de Rode Hoed
Sinds kort is Mijn Strijd: Kritische editie, een nieuwe Nederlandstalige en becommentarieerde editie van Adolf Hitlers Mein Kampf, verkrijgbaar in de boekhandels. Voor deze gelegenheid organiseerde debatcentrum De Rode Hoed op woensdag 5 september 2018 een discussieavond waar negen deskundigen reflecteerden op de historische relevantie en de discussies in aanloop naar de heruitgave.
Historische relevantie
“Het belang van een becommentarieerde heruitgave is evident”, aldus Frank van Vree, directeur van het NIOD, in zijn openingsrede. Lezers confronteren met dergelijke gevaarlijke geschriften maakt hen weerbaarder. “Mein Kampf laat de lezer bovendien kennismaken met de denk- en gevoelswereld van waaruit het nationaal-socialisme is geboren.” Hitlers opvattingen waren niet uniek en werden zelfs door velen in de Republiek van Weimar gedeeld. Onderwerpen zoals een pseudowetenschappelijke legitimering van antisemitisme, revanchisme en het denken over Lebensraum werkten destijds vertrouwd. Deze begrippen werden in die periode onderdeel van het heersende discourse in rechtse kringen.
Het boek is volgens historicus Willem Melching de sleutel tot de ideeën en ambities van Hitler en gaat veel verder dan alleen zijn opvattingen over antisemitisme. In Mein Kampf introduceerde Hitler zijn oorlogsplannen, ideeën over de herordening van de Europese landkaart en de reorganisatie van de economie. Mein Kampf toont bovendien Hitlers messianistische zelfperceptie, aldus Van Vree. “Dit messianisme, Hitlers ‘neerdaling’, typeerde historicus Saul Friedländer als ‘Redemptive Antisemitism’ – Hitler zou afmaken wat Jezus was begonnen en de wereld verlossen van zijn Joden.” Ewoud Kieft, historicus en schrijver van Het verboden boek (over Mein Kampf), stelt dat Hitlers boek bovendien strategieën biedt voor politieke propaganda. Hitler maakte effectief gebruik van massamedia (pamfletten, films, radio) om zijn miljoenenpubliek te bereiken en hamerde bovendien op het belang van eindeloze herhaling.
Mijn Strijd. Kritische editie in de Nederlandse boekhandels.
Discussie in aanloop naar de heruitgave
Het verbod op het herdrukken van Mein Kampf in Nederland stamde uit 1974 en was aanleiding voor een jarenlange discussie over de wenselijkheid om dit verbod op te heffen. In Duitsland was het verlopen van de auteursrechten op Mein Kampf – die sinds 1946 bij de deelstaat Beieren lagen – de directe aanleiding om een wetenschappelijke commissie samen te stellen die in 2016 een wetenschappelijke editie publiceerde. Deze Kritische Edition kent meer dan 3700 verklarende voetnoten die de oorspronkelijke tekst omringen. Zo kan de tekst nooit zonder context gelezen worden. De Nederlandse heruitgave kent een andere opzet: per hoofdstuk een inleiding, verzorgd door Willem Melching, ondersteund door een wetenschappelijke begeleidingscommissie. Volgens Mai Spijkers, uitgever van Mijn Strijd, werd ook op de uitgeverij veel gediscussieerd: “diende uitgerekend de uitgeverij van het dagboek van Anne Frank dit boek uit te geven? De rechthebbenden van het dagboek zijn gebeld en stemden toe met de heruitgave.”
Elma Drayer, columnist van de Volkskrant en debatleider van de avond, verwees ook naar de kritiek op de Nederlandse heruitgave. Uitgeverij Prometheus stelde in de aankondiging van het boek dat de talloze mythen en leugens in Mein Kampf in de heruitgave zouden worden ontmaskerd – een belofte die niet wordt waargemaakt, aldus Kieft in zijn recensie van het boek in Vrij Nederland. Hoewel Melching volhoudt dat “fouten, omissies en aperte leugens” in zijn commentaar wel degelijk worden benoemd en bekritiseerd, is Kieft van mening dat “wordt nagelaten om precies aan te wijzen wat de leugens zijn en waar ze precies staan”.
Van Vree becommentarieerde de eerste zin uit de inleiding van de heruitgave: “Wie de oorzaken van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust beter wil begrijpen moet Mein Kampf lezen”. Een gevaarlijke zin, aldus de NIOD-directeur, omdat het een rechtstreekse lijn tussen het boek en Auschwitz suggereert. “Het zien van een dergelijke rechtstreekse lijn past bij de intentionalistische school van de historiografie. Deze groep wetenschappers “beschouwen de fysieke vernietiging van de Joden als het logische eindpunt van een lang tevoren uitgezette politiek”. Tegenwoordig is de consensus onder historici dat er hoogstens een twisted road bestond – een indirecte weg. In hoeverre kan Mein Kampf desondanks beschouwd worden als blauwdruk van de Holocaust? Melching stelt dat de plaats en het moment van schrijven van belang is: in de gevangenis na een mislukte couppoging. “Hitler wilde koste wat kost de beweging bij elkaar houden. Voor hem was het dus wel degelijk een blauwdruk.”
Mein Kampf. Kritische edition. De oorspronkelijke tekst wordt in de Duitse heruitgave omringd door wetenschappelijke commentaren. Hierdoor wordt de tekst nooit zonder context gepresenteerd.
Ook de Duitse historicus Christian Hartmann, een van de samenstellers van de Duitse Kritische Edition, reageerde op de Nederlandse heruitgave. Hij noemde de gekozen vorm van becommentariëren tijdens een interview van Nieuwsuur op 4 september 2018 “zeer problematisch” en “in deze vorm schadelijk”. Mein Kampf kent vele suggestieve toespelingen die men tegenwoordig niet kan begrijpen. “Je kunt van de lezers niet verwachten dat zij alle leugens en verdraaiingen herkennen.” Deze dienen dus elk van context te worden voorzien, en dat is niet gebeurd. Emile Schrijver, directeur van het Joods Historisch Museum, is van mening dat de ene uitgave de ander niet diskwalificeert. “De Duitse keuze is begrijpelijk gezien de relatie van Duitsland met haar oorlogsverleden en de Holocaust.” Spijkers vulde de repliek aan met de opmerking dat de Duitse uitgave al bestaat. Geïnteresseerde wetenschappers kunnen de Duitse versie raadplegen.
Na afloop van het debat blijft de discussie over het verschil tussen de Duitse en de Nederlandse benadering door mijn hoofd spelen. De Nederlandse context is inderdaad een andere, en vraagt misschien niet om een analyse per alinea, maar om een gedegen en gestructureerde inleiding per hoofdstuk – en dat biedt Mijn Strijd. Misschien toont deze discussie ook een meer fundamentele kwestie: niet alleen een verschil in de omgang met het verleden tussen Nederlandse en Duitse historici, maar ook een verschil in taakopvatting van de historicus in relatie tot het publiek.
