Vijf eeuwen migratie: een avond met integratie-optimisten en -pessimisten

De vluchtelingencrisis, problemen met integratie van niet-westerse migranten, angst voor massa-immigratie van moslims, opkomst van (extreem)rechts populisme: thema’s die bijna dagelijks de kranten halen en vooral op social media leiden tot heftige discussies. Twee historici mengen zich al sinds het midden van de jaren negentig in dit debat. Jan Lucassen, emeritus hoogleraar sociale geschiedenis aan de Vrije Universiteit en research fellow aan het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG), schreef in 2011 samen met zijn broer Leo, hoogleraar sociale geschiedenis aan de Universiteit Leiden en de huidige directeur onderzoek van het IISG, het boek Winnaars en verliezers: Een nuchtere balans van vijfhonderd jaar immigratie. Onlangs kwam een geheel herziene editie van dit boek uit, nu getiteld Vijf eeuwen migratie: Een verhaal van winnaars en verliezers, verschenen bij uitgeverij Atlas Contact.

Afbeelding 1: Abdelkader Benali. © Brand Berghouwer

Op donderdag 30 augustus werd het gepresenteerd tijdens een drukbezochte avond in Pakhuis De Zwijger in Amsterdam. Schrijver Abdelkader Benali opende de boekpresentatie met een prachtig persoonlijk verhaal. “Niet elke migrant wil getroost worden, maar geen enkele migrant wil gehaat worden.” Vervolgens werden de auteurs geïnterviewd over het boek en over de achtergronden van het debat door de moderator, journalist Liesbeth Staats. In alle drie publicaties, evenals in Leo’s veelvuldige bijdragen aan het debat over deze thema’s op Twitter (@Leolucassen), streven de auteurs ernaar om de nuchtere feiten over migratie te publiceren, gebaseerd op historisch en actueel sociaalwetenschappelijk onderzoek. Zo laten de broers zien dat het heersende pessimisme over migratie en integratie van migranten overtrokken en vaak ongefundeerd is.

Wat dit boek onderscheidt van het vorige, is de aandacht die de Lucassens besteden aan de rol van de publieke opinie en de veranderde toon van het debat, vergeleken met zeven jaar geleden. Wat steeds meer lijkt te zijn toegenomen is het pessimisme: over de gevolgen van massale migratie, over de kans van slagen van de integratie van migranten uit andere, veelal islamitische culturen, en over de draagkracht van onze maatschappij en sociale zekerheidsstelsel om deze migratie en integratie succesvol op te vangen, zonder dat wezenlijke vrijheden en zekerheid verloren gaan.

In het boek zelf, het introductiefilmpje dat bij de publicatie is gemaakt en in het inleidende interview deze avond, stelden Leo en Jan dat de afgelopen vijf eeuwen migratie in Nederland laten zien dat dit integratie-pessimisme ongegrond is. De integratie van migranten is weliswaar niet altijd zonder problemen verlopen, maar migranten zijn op de langere termijn steeds gunstig geweest, voor Nederland én voor de migranten. Na een of enkele generaties blijkt het overgrote deel goed geïntegreerd en zijn migranten zelfs juist een verrijking voor de ontwikkeling van Nederlandse economie en cultuur.

Afbeelding 2: Hans Wansink. © Brand Berghouwer

Drie sprekers voorzagen het boek (en het daarin verwoorde optimistische standpunt over migratie en integratie) van kritisch commentaar. Hans Wansink, redacteur en commentator van de Volkskrant, toonde zich in een bespreking van het vorige boek Winnaars en Verliezers al een uitgesproken integratie-pessimist. Ook deze avond bleek hij in zijn commentaar minder hoopvol over de ontwikkelingen dan de auteurs. De integratie van niet-westerse migranten, met name Turkse en Marokkaanse Nederlanders en vluchtelingen uit het Midden-Oosten, verloopt volgens hem vergeleken met acht jaar geleden eerder moeizaam dan succesvol. Prognoses over de demografische ontwikkeling van Nederland voorspellen een land met een krimpende autochtone bevolking, terwijl de bevolkingsgroei geheel voor rekening van immigratie en groei van de allochtone bevolking komt. Een bevolking van 20 miljoen in 2035 zou dan voor tenminste een derde uit migranten bestaan, van wie een meerderheid islamitisch, en slecht geïntegreerd is, zowel sociaal als economisch. En dat dan in een overvol land, waarin de wegen en treinen verstopt raken, en sociale en politieke tegenstellingen tot ondragelijke spanningen leiden. Het klonk als een regelrechte dystopie. Het enige dat het tij nog zou kunnen keren, was een veel harder migratiebeleid.

Afbeelding 3: Fidan Ekiz. © Brand Berghouwer

Fidan Ekiz, de tweede commentator deze avond, was niet veel minder kritisch. Bekend als tafeldame van DWDD en maker van de documentaire Veerboot naar Holland, over vijf Turkse gezinnen (waaronder haar eigen) die naar Nederland emigreerden, schetste Ekiz een somber beeld van een mislukt integratiebeleid dat vooral Turkse en Marokkaanse vrouwen van de eerste generatie in de kou heeft laten staan. Het verhaal van Vijf eeuwen migratie kwam op haar eerder naïef-optimistisch dan nuchter-realistisch over. Bovendien wordt volgens Ekiz door veel integratie-optimisten en voorvechters van de multiculturele samenleving iedere kritische stem over migratie en integratie automatisch als xenofoob of racistisch weggezet. Zij riep op tot een opener debat, waarbij de verschillende partijen elkaar respecteren, en waarin iedereen bereid is om eigen standpunten kritisch tegen het licht te houden. In die zin was zij hoopvoller over de mogelijkheid om de integratie toch te laten slagen.

Afbeelding 4: Ruud Koopmans. © Brand Berghouwer

De derde commentator, Ruud Koopmans, verraste zowel de auteurs als het publiek. Als hoogleraar sociologie aan de Humboldt Universiteit in Berlijn, specialist op het gebied van integratie, moslimfundamentalisme en multiculturalisme, heeft hij zich vaak kritisch uitgelaten over het integratiebeleid in Nederland. Op grond daarvan verwachtte iedereen een uitdrukkelijk integratie-pessimistische kritiek. Maar hij gooide zijn kritiek over een heel andere, meer wetenschapstheoretische boeg.

De benadering van de Lucassens lijdt volgens Koopmans aan een ernstige vorm van hodiecentrisme. Vijf eeuwen migratie bestuderen alsof de landsgrenzen van Nederland onveranderd terug geprojecteerd kunnen worden, en sterker nog, alsof de Nederlandse natiestaat niet pas formeel in 1839 zijn huidige formele vorm heeft gekregen, leidt tot ernstige vertekening. Daardoor is er in het boek nauwelijks of geen aandacht voor de migratie van honderdduizenden Friezen, Groningers, Drenten, Brabanders en andere bewoners van de ‘buitengewesten’ naar Amsterdam en de rest van het welvarender Holland. Hoewel niet expliciet gemaakt in zijn commentaar, kan daaruit wel weer een optimistische gevolgtrekking gehaald worden: met de benoeming van een vrouwelijke burgermeester met een Nedersaksische familienaam lijkt het met de integratie van die meer regionale migranten inmiddels wel goed gekomen te zijn.

Afbeelding 5: Het publiek. © Brand Berghouwer

De opzet van de avond voorzag niet in een repliek van de auteurs. Dat was enerzijds jammer. De commentaren boden voldoende aanleiding om benieuwd te raken naar hun weerwoord. Anderzijds gaf dat ruimte aan vragen en commentaren uit het publiek. De beruchte reaguurders die Twitter en andere social media teisteren, hadden blijkbaar geen behoefte (of lef) om hun gal in een echt debat te spuwen, in ieder geval niet op deze avond. De scherpste reactie kwam van een gepensioneerde sociaal geograaf, die Hans Wansink er fijntjes aan herinnerde dat alle prognoses die hij tijdens zijn studie eind jaren zestig en begin jaren zeventig langs had zien komen stelselmatig te hoog, en dus te pessimistisch zijn gebleken.

Afbeelding 6: Jan en Leo Lucassen overhandigen hun boek aan Ineke Sluiter, vicepresident van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW). © Brand Berghouwer

Een optimistische noot bij de presentatie van een optimistisch boek, waarvan ter afsluiting het eerste exemplaar werd aangeboden aan Ineke Sluijter, vicepresident van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW). Zij roemde de geslaagde poging die het boek en deze door het IISG georganiseerde presentatie vormden om resultaten van historisch-wetenschappelijk onderzoek naar een breder publiek te vertalen en zo de maatschappelijke relevantie van de geschiedwetenschap beter over het voetlicht te brengen.