“Wat zegt Congo over ons?” – Paul Bijl over koloniale fotografie
De herinnering aan de koloniale tijd achtervolgt ons nog altijd. Regelmatig duiken in de media beelden op uit de oude doos die ons herinneren aan onze rol als kolonisator. Geesteswetenschapper Paul Bijl onderzoekt de steeds veranderende context waarin deze koloniale foto’s in het publieke debat worden gepresenteerd. Naar aanleiding van de iconische foto op het omslag van David Van Reybrouck’s Congo. Een geschiedenis legde hij donderdag 23 mei in Spui25 uit wat koloniale fotografie zegt over ons Nederlanders. Of beter gezegd: over ons Europeanen.
Paul Bijl schreef in 2011 een zeer vernieuwend proefschrift over de omgang met ons koloniale verleden in de laatste honderd jaar. Als uitgangspunt nam hij enkele beelden van dorpen op Atjeh waar het Koninklijk Nederlands Indisch Leger in 1904 op gruwelijke wijze had huisgehouden. Het leger gaf de foto’s snel na de gebeurtenis vrij; al meer dan honderd jaar circuleren deze inmiddels. Bijl stelde vast dat de bewuste beelden regelmatig in het publieke debat opduiken maar steeds voorzien worden van nieuwe interpretaties en betekenissen. Dat er steeds weer een nieuwe draai aan het optreden in Atjeh wordt gegeven, zegt veel over onze herinnering aan ons koloniale verleden die volgens de spreker nog geen vaste vorm heeft aangenomen.
Omslag van het boek Congo, een geschiedenis
Inmiddels heeft Bijl zijn onderzoeksgebied vergroot. Ook de omgang met het koloniale verleden in andere Europese landen heeft nu zijn aandacht. In dit licht ging hij in op de betekenis van de zeer bekende en omstreden foto op het omslag van een Belgische publicatie over de geschiedenis van Congo. Op overtuigende wijze toont Bijl aan dat de foto van Etienne Nkasi hetzelfde lot beschoren is als de Atjeh-foto’s. De kijk op de koloniale tijd bepaalt de betekenis van de foto. Volgens David Van Reybrouck, de schrijver van het boek, was het niet meer dan logisch dat de belangrijkste figuur in zijn boek op het omslag zou verschijnen. Volgens velen is de foto niet zomaar een afbeelding van Van Reybrouck’s belangrijkste informant. Met zijn koloniale tropenhelm en westerse bril staat Nkasi model voor het verwerpelijke Europees kolonialisme in Afrika.
Jan Sluijters – ‘Neger in het oerwoud’ (1915)
Dat iconische koloniale beelden een eigen bestaan gaan leiden, kon niet beter geïllustreerd worden dan door de discussie na afloop van de lezing. Etienne Nkasi kan volgens Bijl ook worden gezien als de ‘mythische donkere man’ die de witte man, in dit geval David Van Reybrouck, met bovennatuurlijke krachten bijstaat. Er zijn talloze voorbeelden van historische afbeeldingen van zulke mythische mannen te geven. Bijl noemt ook de man op het schilderij ‘Neger in het oerwoud’ van Jan Sluijters uit 1915. ‘Zo is het schilderij absoluut niet bedoeld’, wierp iemand uit de zaal tegen. En er volgde een betoog over hoe het beeld wèl geïnterpreteerd diende te worden.
Susan Leclercq, Historici.nl
