Webwiegendrukken: de incunabelen van het Nederlandse internet uit de jaren ’90 (Deel II)
Zoals ik in mijn vorige blogpost schreef, ontstond begin jaren ’90 van de twintigste eeuw een vergelijkbare revolutie als die van de uitvinding van de boekdrukkunst door het verspreiden van gedachten en ideeën in het digitale domein: de uitvinding van de website en daarna het wereldwijde web (WWW). Tijdens de barensweeën van het WWW kwamen de eerste digitaal geboren publicaties online die vergelijkbaar zijn met de vroegste drukken op papier uit de 15e eeuw: de zogeheten ‘webwiegendrukken’ of ‘digitale incunabelen’. De term ‘incunabel’ of ‘wiegendruk’ verwijst naar het vroegste drukwerk dat met losse letters was gedrukt. Letterlijk betekent ‘wiegendruk’ een boek dat kort na de uitvinding van de boekdrukkunst in 1450 werd geboren. Een webwiegendruk verwijst daarom naar de eerste born digital publicaties op het wereldwijde web.
Het digitale topstuk van de vroege periode van het Nederlandse web is de Dutch Home Page (DHP). Deze site kwam al in 1995 online. DHP was gebouwd in Eindhoven door Mark Overmeer en Heini Withagen.[1] Het is een van de meest bijzondere, cultuurhistorisch belangrijke en innovatieve webincunabelen die op dat moment op het Nederlandse web te vinden was. Als ‘digitale wiegendruk’ is het ook één van de oudste: het was naar eigen zeggen om precies te zijn de tiende website van Nederland.
Afbeelding 1: Dutch Home Page. Afbeelding gebruikt met toestemming.
Het doel van DHP was een overzicht geven van het Nederlandse nationale webdomein van dat moment door een linklijst te maken met alle websites van Nederland. Dit was een belangrijk doel, omdat de verbondenheid door hyperlinks het belangrijkste kenmerk van het wereldwijde web is. Linklijsten en zoekmachines spelen daarom een belangrijke rol. Het wereldwijde web is dat online deel dat door zoekmachines kan worden gevonden en via de zoekmachines kan worden bereikt: het zogenaamde ‘deep web’ is dat gedeelte dat buiten het bereik van zoekmachines ligt. In 1995 was er nog geen echte zoekmachine als Google die het hele wereldwijde web systematisch in kaart had gebracht inclusief verborgen pagina’s en die voor alle gebruikers toegankelijk was.[2] In feite viel het grootste deel van het web samen met het ‘deep web’, omdat de precieze webadressen van de meeste sites en de onderliggende pagina´s meestal nog niet vindbaar waren voor de gewone gebruiker of nog niet waren opgenomen in linklijsten.
Een website maakte pas echt deel uit van het Nederlandse nationale webdomein op het moment dat deze ook daadwerkelijk verbonden was met andere sites. Tot die tijd kunnen we zeggen dat een site alleen maar online op het net was en deel uitmaakte van het ‘deep web’. De grootte van het Nederlandse Nationale Domein hing daarom af van de vraag hoeveel sites konden worden gevonden door de makers van web directories als de DHP of hoeveel bij hen werden aangemeld en vervolgens als link door hen werden gedeeld op DHP. Hierdoor is de DHP één van de belangrijkste bronnen van het vroege web, omdat aan de hand van de ontwikkeling van deze directory de groei van het Nederlandse nationale webdomein kan worden gevolgd.
De groei van het Nederlands Nationale Domein verliep als volgt op basis van de cijfers van het DHP:
- 12 maart 1996: 951 sites
- 1 februari 1997: 3.346 sites
- 23 maart 1997: 4.331 sites
- 12 april 1997: 4.638 sites
- 25 juni 1997: 5.363 sites
- 14 oktober 1997: 7.041 sites
- 31 januari 1998: 8.627 sites
- 1 mei 1998: 11.000 sites
De makers van de site keken op twee manieren aan tegen het Nederlandse digitale domein: vanuit de optiek van de opstellers van een telefoonboek en met een geografische blik. De eerste was ontleend aan de gedrukte papieren voorbeelden van weleer. Dit was ook de manier waarop de uitvinder van het web, Tim Berners-Lee, zijn eerste web directory had samengesteld met de naam The World Wide Web Virtual Library. (Deze ware webincunabel is nog steeds online te vinden.[3]) De DHP-site bood ook een lijst van Nederlandse websites, een korte beschrijving van de inhoud en waar deze te vinden waren.
De bouwers van de site wilden het nationale domein ook letterlijk in kaart brengen en zochten daarom een innovatieve manier om dat ook daadwerkelijk te kunnen doen. Deze manier was het intekenen van de fysieke locatie van de website op een geografische kaart. Zo was in één oogopslag duidelijk hoe groot het Nederlandse web inmiddels was gegroeid en welke regio of stad digitaal gezien boven de anderen uitstak.
Afbeelding 2: Geografische kaart Dutch Home Page. Afbeelding gebruikt met toestemming.
Niet lang daarna groeide het Nederlandse web zo snel dat de kaart inmiddels te klein bleek te zijn. De volgende stap van de makers was de aankoop van satellietafbeeldingen in hoge resolutie, die opnieuw als basis van de geografische weergave van het Nederlandse web werden gebruikt. Natuurlijk ontwikkelde het Nederlandse web zich sneller dan gedacht en bleken ook die digitale kaarten al snel niet meer te voldoen. In 1998 verkochten de webpioniers de site aan het bedrijf Wegener: op dat moment waren er al niet minder dan 56.000 .nl-domeinnamen geregistreerd.
Webarchivering bij de Koninklijke Bibliotheek | Nationale Bibliotheek van Nederland begon in 1997: in 2002 deed de afdeling onderzoek een verkenning van het Nederlandse nationale domein.[4] Op dat moment bestond het Nederlandse web uit ongeveer 20 miljoen webpagina’s (verbonden aan websites). Het .nl domein omvatte ongeveer 90% van alle Nederlandse websites. 21 jaar later zijn er anno 2018 meer dan 5,8 miljoen .nl domeinnamen geregistreerd door de Stichting Internet Domeinregistratie Nederland (SIDN). Het aardige is dat het SIDN de mooie traditie van het DHP heeft voortgezet en een visualisatie heeft gepubliceerd van de geografische verdeling van .nl websites in Nederland. (Een visualisatie van de online wereld is hier te vinden.)
Afbeelding 3. Geografische kaart van de verdeling van domeinregistraties in Nederland. Bron: https://stats.sidnlabs.nl/nl/registration.html#distributie%20van%20.nl-domeinnamen
Te midden van de nu ongeveer tien miljoen websites in Nederland staat de Dutch Home Page nog steeds in een beschermd hoekje van het web en wordt een gearchiveerde versie van deze site duurzaam bewaard door de KB in haar webcollectie. Deze bescheiden website in jaren ´90-opmaak is tot op de dag van vandaag een momentopname en (letterlijk) een tijdsbeeld van de kraamkamer met digitale wiegedrukken uit de oertijd van het Nederlandse web.
Op 11 oktober vindt een studiedag plaats over het gebruik van webarchieven met de titel “Het web gearchiveerd”.
Klik hier voor meer informatie over webarchivering of de KB-webcollectie.
Verder lezen:
Kees Teszelszky, Webwiegendrukken: de incunabelen van het Nederlandse internet uit de jaren ’90 (deel I)
Kees Teszelszky, Webarcheologie: graven in digitale archeologische monumenten van de Nederlandse cultuur
[2] http://www.seobythesea.com/2006/02/just-what-was-the-first-search-engine/
[4] Hans Verhoeven: Archiving web publications. IBM/KB Long-Term Preservation Study Report Series Number 6; ISBN 90-6259-159-0; (December 2002).
