Gepubliceerd op 20-09-2018

Webwiegendrukken: de incunabelen van het Nederlandse internet uit de jaren ’90 (deel I)

De term ‘incunabel’ of ‘wiegendruk’ verwijst naar het vroegste drukwerk dat met losse letters was gedrukt. Letterlijk betekent ‘wiegendruk’ een boek dat kort na de uitvinding van de boekdrukkunst in 1450 werd geboren. Begin jaren ’90 van de twintigste eeuw ontstond een vergelijkbare revolutie door het verspreiden van gedachten en ideeën in het digitale domein: de uitvinding van de website en daarna het wereldwijde web (WWW). Tijdens de barensweeën van het WWW kwamen de eerste digitaal geboren publicaties online die vergelijkbaar zijn met de vroegste drukken op papier uit de 15^e eeuw: de ‘webwiegendrukken’ of ‘digitale incunabelen’.

Helaas voor ons Nederlanders is een digitale Laurens Janszoon Coster tevergeefs te zoeken. Het WWW was het geesteskind van twee informatici: de Engelsman Tim Berners-Lee en de Belg Robert Cailliau. De eerste website kwam ter wereld bij de Europese organisatie voor kernonderzoek CERN in Zwitserland op 20 december 1990.[1] De eerste browser kwam pas in 1992 online.[2] Na de eerste digitaal geboren oerdruk volgde de tweede website: die van het SLAC-instituut in Stanford, VS op 12 december 1991.[3] Niet lang daarna kwam de eerste website van Nederland in februari 1992 online: dit was de derde website in de wereld.[4] Het Nationaal Instituut voor subatomaire fysica (Nikhef) in Amsterdam was de bouwer van deze site.

Afbeelding 1: Nikhef, de eerste website van Nederland. Afbeelding gebruikt met toestemming.

Daar twee verbonden websites een lijn op een kaart vormen en pas drie sites werkelijk een web zijn, kunnen we stellen dat het wereldwijde web pas echt werd geboren met de verschijning van de eerste Nederlandse website. Ook is het anno 2018 niet meer voor te stellen dat ooit een derde van het WWW Nederlands was.

Het WWW in februari 1992:

Deze vroege sites kunnen met recht “webincunabelen” of “webwiegendrukken” worden genoemd. De oorspronkelijke papieren wiegedrukken uit de 15^e eeuw leken nog heel veel op de middeleeuwse handschriften. Pas geleidelijk kregen ze hun eigen unieke vorm die werd bepaald door de nieuwe techniek en mogelijkheden van het drukken. Datzelfde geldt voor de “born digital” incunabelen aan het begin van het digitale tijdperk. Ondanks dat ze ontegenzeggelijk nieuw fenomeen waren, toch hadden deze nog veel kenmerken van de ouderwetse, met inkt gedrukte publicaties op papier. De eerste websites leken daarom nog het meest op de bekende en eeuwenoude papieren brochure (of vlugschrift) in digitale vorm. Vanwege de technische beperkingen (de inline-browser) en de beperkte snelheid van de internetverbindingen waren de webincunabelen opgebouwd uit tekstblokken en nog primitieve plaatjes. Het digitale navigatiedeel was ontleend aan de traditionele hoofdstukindeling van het welbekende analoge boek.

Met de komst van de grafische browser Mosaic begin 1993 stapten webbouwers af van het “papieren” model. Eindelijk kon de opmaak van de traditionele brochure of boek worden losgelaten. De bouwers begonnen te experimenteren met de nieuwe vormen en technieken van het nog jonge medium. Al snel werden de interactieve mogelijkheden verkend door de grenzen op te zoeken van wat de techniek toeliet (en de gebruiker nog tolereerde!). Iedereen kent de in de vroege jaren ’90 in elkaar geknutselde sites met migraineopwekkende knipperende plaatjes (gifs), de toepassing van felle, liefst met elkaar vloekende kleuren en het uitbundige gebruik van alles wat een derde dimensie op het scherm suggereerde. De geboren digitale cultuur in Nederland kwam zo in een stroomversnelling terecht.

Desondanks waren sommige websites juist verrassend tijdloos van design. De eerste grafische website van Nederland, Doorsofperception.com uit 1993, kwam een kwart eeuw geleden online, maar zou net zo goed ook vandaag kunnen zijn gemaakt.[5] Ook bij digitale opmaak geldt dat minder vaak juist meer is en de functie belangrijker is dan de creativiteit van de ontwerper. Zowel wat betreft ontwerp als internationale betekenis is deze webwiegendruk een digitaal erfgoedtopstuk.

Afbeelding 2: Doorsofperception, de eerste grafische website van Nederland. Afbeelding gebruikt met toestemming.

Op dit moment van schrijven telt het .nl-domein volgens de de Stichting Internet Domeinregistratie Nederland (SIDN) bijna zes miljoen domeinnamen: dat is vier keer meer dan het aantal boeken dat zich nu in het Nederland-depot van de Koninklijke Bibliotheek bevindt (rond de 1,5 miljoen). Als we alle sites gemaakt in Nederland of door Nederlanders hierbij optellen (het Nederlandse Nationale Domein, NND) dan telt het totaal aantal sites naar schatting rond de 10 miljoen. Ons land kent per huishouden waarschijnlijk één van de hoogste aantal sites ter wereld. Hoe dat eruit ziet, heeft de Britse organisatie belast met domeinregistratie laten zien met een visualisatie van de online world. Het Nederlandse domein beslaat niet meer een derde van het web, maar nog steeds zijn de Nederlandse webbouwers en webmasters dominant aanwezig in de digitale wereld. 26 jaar na het verschijnen van de eerste Nederlandse webwiegedruk drukken Nederlanders nog steeds hun stempel op de ontwikkeling van de digitale cultuur.