Historici.nl





Gepubliceerd op 15-09-2020

Dossier Toegepaste Geschiedenis – De politiek van imperfectie

‘Stop coronadictatuur’, ‘gevangen in een vrij land’, ‘voor vrijheid’. Het zijn geen citaten van protesten in Belarus, Rusland of andere landen waar de vrijheid van meningsuiting in het geding is. Ze doken op bij recente demonstraties tegen het Nederlandse coronabeleid. Dat niet iedereen de protestkreten waardeert, is begrijpelijk. ‘Dictatuur’ is nogal een turboterm in een land waarin de minister-president op 1 september, tijdens zijn laatste persconferentie, kijkers nog opriep vooral kritische vragen te blijven stellen, omdat er niet zoiets bestaat als ‘één waarheid … over de beste manier om met de gevolgen van corona om te gaan’. Toch doen we de demonstranten onrecht door ze weg te zetten als losgeslagen malloten. Niet alleen zijn ze oprecht in de war over de soms inconsistente Nederlandse coronaregels, ook illustreert hun protest hoe moeizaam laveren het is tussen nobele beleidsaspiraties en voortdurend bijsturen in tijden van epidemieën. In zulke tijden neemt de wens om perfect te besturen en perfect bestuurd te worden, toe. Die wens heeft een lange geschiedenis – en is niet ongevaarlijk. Als de politieke geschiedenis ons één les leert, is het deze: het is nu zaak te waken voor onversneden perfectionisme.

De democratie is niet perfect

De Jacobijnse terreur, het nazi-experiment, Noord-Korea: elk van die brute politieke projecten beantwoordt een diep sociaal verlangen naar het volmaakte, perfect controleerbare maatschappelijke systeem. Perfectionisme is een eeuwenoud probleem in de politiek; historici en psychologen noemen Caesar al een ziekelijk perfectionistisch bestuurder.

Het verlangen naar perfect bestuur groeit wanneer pandemieën dreigen. In tijden van cholera en pest gaven burgers altijd grif vrijheden op voor – ik citeer Michel Foucault – een ‘perfect bestuurde’ en ‘van toezicht doordrenkte’ maatschappij.

Ook wij laten meer overheidsingrijpen toe in antwoord op COVID-19. Maar wie de geschiedenis kent, weet: er is een grens aan perfect crisisbestuur. De vergelijking van Den Haag met een dictatuur gaat veel te ver – maar zowel beleidsmakers als burgers doen er goed aan te waken voor een foutloos bestuurde coronamaatschappij. Een politiek van imperfectie is een effectiever antwoord op de crisis.

Een politiek van imperfectie betekent niet dat mondkapjes overboord kunnen, of dat we accepteren dat ondernemers en zzp’ers steeds meer in nood raken. Het is noch een vrijbrief voor machtsmisbruik, noch voor nonchalance of vier-de-imperfectie-mooipraterij. Wat ik bedoel, is iets anders.

Volgens Grigori Pomerants is ‘een absoluut perfecte maatschappij principieel onmogelijk’. In de ogen van de Russische filosoof is de ‘meest perfecte maatschappij’ een samenleving ‘die zijn eigen onvolkomenheid kent en af en toe corrigeert, door van de ene disbalans naar de andere te bewegen’. Ons kabinet trekt een soortgelijke conclusie. Rutte blijft het zeggen: ‘We leren per dag, per week en per maand en we stellen het beleid daarop bij.’

Nu de crisis duurzaam blijkt en burgers in toenemende mate politieke grip zoeken, kan het geen kwaad te luisteren naar Pomerants. Hij is niet alleen. In 1988 waarschuwde Isaiah Berlin dat ‘de zoektocht naar perfectie’ gemakkelijk muteert in ‘een recept voor bloedvergieten’. Dat democratisch besturen imperfect besturen is, zegt ook Joël de Ceulaer. In Hoera! De democratie is niet perfect verdedigt de Vlaamse journalist de vertegenwoordigende democratie als ‘onvolmaakt’ en een politiek systeem dat we moeten koesteren.

Perfectionistische ideologieën

De Ceulaers en ook Berlin en Pomerants zeggen iets anders dan love-your-imperfections-goeroes. Stuk voor stuk waarschuwen ze: een politiek van imperfectie is hard werken, maar ze is het enige antwoord op een verleiding die toeneemt – die van ideale politieke plaatjes in tijden van diepe crisis. Wat er precies mis is met die verleiding, toont de Russische geschiedenis als geen andere. ‘Perfectionistische ideologieën’ noemt politicoloog Mark Haas de Sovjetdoctrine en andere politieke systemen die wél die ene mooie waarheid verkondigen die onze polderende beleidsmakers schuwen. In die systemen is het streven naar een perfecte staat leidend, ook als dat streven leidt tot uitsluiting of geweld. Hoe dat streven werkte, legde Stalin uit in een gesprek met Amerikaanse arbeiders in 1927. Meningsverschillen zijn prima, vertelde de toen nog prille leider zijn gasten – zo lang het debat ‘alleen dient om de Communistische Partij te versterken en te perfectioneren’ en om ‘het monopolie’ van dezelfde partij te consolideren. Stalins commentaar staat niet op zichzelf. Hij en andere Sovjetleiders streefden, in de woorden van historicus David Hoffmann, twee nauw verwante doelen na: ‘the creation of the New Man’ – een mens met een gezonde geest in een gezond lichaam – én ‘the creation of the perfect society’. In die perfecte maatschappij leefde je, zo beloofden Sovjetideologen, een gezond leven in een risicovrije wereld, met krachtige leiders en onder een even stralende zon.

Natuurlijk staat de utopische Sovjetdroom – en de staatsterreur die die dromen legitimeerde – mijlenver van de Nederlandse politieke agenda. Toch is het geen luxe terug te kijken naar perfectionistische ideologieën, op een moment dat de Nederlandse hit-and-miss-corona-aanpak onder druk staat. Hoe begrijpelijk de recente onvrede ook is: het antwoord op de protesten is noch een volledige vrijheid van ‘coronadictatuur,’ noch een strak en volledig consistent beleid. Het enige juiste antwoord op de crisis is een politiek van imperfectie.

Ellen Rutten is hoogleraar Russische & Slavische studies, eindredacteur van Russian Literature en coördinator van het onderzoeksproject Sublime Imperfections aan de Universiteit van Amsterdam. Deze bijdrage bouwt voort op haar eerdere pleidooi voor imperfect coronabeleid in de Volkskrant van 25 mei 2020 en op een opiniebijdrage over imperfect bestuur dat tegelijk met deze bijdrage verschijnt in Het Parool.

Historici.nl
Het KNHG is de grootste organisatie van professionele historici in Nederland. Het biedt een platform aan de ruim 1100 leden en aan de historische gemeenschap als geheel. Word lid van het KNHG.
Historici.nl
Het Huygens Instituut beoogt de Nederlandse geschiedenis en cultuur inclusiever maken. Het ontsluit historische bronnen en literaire teksten en ontwikkelt innovatieve methoden, tools en duurzame digitale infrastructuur.