In museum Fenix is migratiegeschiedenis heel groot en heel klein tegelijkertijd

Op 15 mei opende Fenix een nieuw museum over migratie in Rotterdam. De bezoeker geïnteresseerd in migratiegeschiedenis kan hier zowel moderne kunst als historische bronnen bewonderen en kennismaken met de verhalen van migranten uit alle tijden en windstreken. Fenix laat zien dat kunst een geslaagd medium is om deze verhalen te vertellen, al is de rode draad soms zoek.

Fenix is een museum over migratie, niet over migratiegeschiedenis. Toch is de historische dimensie onontkoombaar als je een compleet beeld van dit fenomeen wil schetsen — en dat wil Fenix maar al te graag. Hoe brengt het museum migratiegeschiedenis onder de aandacht? Dit gebeurt direct wanneer je de tentoonstelling Alle Richtingen binnenloopt, waarin Fenix haar collectie presenteert. ‘Sinds de mens bestaat, migreren we’, is de eerste zin op het informatiebord.

Overzichtsfoto van de oostzijde van de tentoonstelling Alle Richtingen met op de voorgrond Kimsooja, Bottari Truck – Migrateurs, 2007, Collectie Fenix. Foto aangeleverd door museum Fenix.

De laatste zin op dit bord is even veelzeggend: ‘Iedereen is onderweg.’ Het vat de boodschap samen die Fenix wil uitdragen. In zekere zin zijn we allemaal migranten, of liever gezegd, reizigers. Dit blijkt ook uit de kunstcollectie, die de verhalen vertelt van reizigers over de hele wereld, van de vroegmoderne periode tot het heden. De kunstwerken zijn hierbij gegroepeerd rond zes thema’s: migratie, identiteit, geluk, grens, vlucht en thuis. Zo kan het dat Alfred Stieglitz’ foto van een migrantenschip op de Atlantische Oceaan uit 1907 hangt naast Jennifer Tee’s hedendaagse tulpenbladerencollages geïnspireerd op Indonesisch textiel en historische voetboeien waarmee tot slaaf gemaakten werden geketend.

Heden en verleden

De collectie van Fenix bestaat voornamelijk uit moderne en hedendaagse kunst, aangevuld met historische bronnen. De laatste geven de collectie niet alleen een extra dimensie, maar maken de verhalen die de soms abstracte kunstwerken vertellen ook reëel en tastbaar. Er hangen bijvoorbeeld reclameposters voor de Holland-Amerika Lijn — Fenix kijkt uit op Hotel New York, het voormalige directiegebouw van de H.A.L, en is gefinancierd met het kapitaal afkomstig uit deze onderneming. Er liggen ook reisgidsen en woordenboekjes voor Nederlanders die tussen 1847 en 1960 het ruime sop kozen, compleet met stereotype voorstellingen van Amerika als een land van cowboys en indianen. Wat moeten deze emigranten gedacht hebben toen ze op de kades voor Fenix inscheepten? En hoe groot moet de verbazing (of teleurstelling) geweest zijn toen ze duizenden kilometers verderop aan land gingen en niet in een westernfilm belandden?

Paci, Centro di Permanenzo Temporanea, 2007, Collectie Fenix. Foto aangeleverd door museum Fenix.

Grenzeloos

De boodschap van universaliteit en verbondenheid die Fenix wil uitdragen is mooi, maar laat ook zien dat het museum liever (nog) niet te veel keuzes wil maken. En dat is begrijpelijk voor een piepjong museum dat overloopt van ambitie. Toch geldt ook hier het credo: alles is niets. De brede scope en grote diversiteit van de tentoonstelling Alle Richtingen heeft als keerzijde dat er ingeleverd wordt op diepgang en onderlinge samenhang. De zes thematische kaders die de tentoonstelling structureren zijn te open interpreteerbaar om dit te ondervangen. De kunstwerken spreken nog overwegend hun eigen taal, waardoor weinig dialoog ontstaat, maar eerder een Babylonische spraakverwarring.

De manier waarop Fenix migratiegeschiedenis onder de aandacht brengt, heeft enerzijds wat weg van een global history benadering: een mondiale scope met de wens een verhaal te vertellen over interconnectiviteit. Anderzijds heeft het door de sterke focus op persoonlijke verhalen over migratie wat weg van microhistory.

Een van de topstukken uit de collectie van Fenix is dit portret van Erasmus; ook hij was een migrant. Hans Holbein de Jonge, Portret van Desiderius Erasmus, circa 1532, Collectie Fenix. Foto aangeleverd door museum Fenix.

Persoonlijk

Het museum laat zien dat kunst een uitermate geschikt medium is om deze verhalen te vertellen, omdat het in staat is emotie op te roepen en ingewikkelde situaties direct en treffend weer te geven. Dit doet zij niet alleen in de tentoonstelling Alle Richtingen, waarbij de persoonlijke ervaringen van de kunstenaars met migratie vaak de inspiratie vormen voor hun werk, maar ook in het Kofferdoolhof en de expositie The Family of Migrants. Het Kofferdoolhof bestaat uit meer dan tweeduizend koffers die particulieren hebben gedoneerd aan het museum, elk met hun eigen reisverhaal, waarvan enkele via een audiotour te beluisteren zijn. En The Family of Migrants is een tentoonstelling van tweehonderd documentairefoto’s over migratie, zelf opgebouwd als een reis waarbij je honderden mensen ontmoet. De dialoog die binnen de collectie regelmatig ontbreekt — alhoewel deze twee tentoonstellingen meer onderlinge samenhang vertonen dan Alle Richtingen — ontstaat wel met succes tussen de collectie en de bezoeker.

De meest interessante historische bron in de collectie van Fenix is een handgeschreven briefje uit 1977 van Frank Kanhai, bestemd voor de chauffeur van de bus van Drachten naar Rotterdam: ‘Lieve buschauffeur, of conducteur. Mijn tante kan geen Nederlands, zij wil naar Rotterdam en terug omdat zij Surinaamse boodschappen wil doen. Kunt u haar helpen?’ Zo intiem, zo eenvoudig en tegelijkertijd zo veelzeggend. Het deed me denken aan een herinnering uit mijn jeugd. Zelf kom ik uit een familie zonder migratieachtergrond. Toen ik als jong kind voor het eerst met de bus naar de middelbare school in de stad ging, vertelde mijn moeder over een ander kind uit het dorp wier ouders haar een bordje met de bestemming om haar hals hadden gehangen: ‘s-Hertogenbosch.

Handgeschreven briefje, 1977. Bruikleen van Frank Kanhai (Suriname, 1963). Foto door Sophie de Leeuw

Zijn dit meisje uit mijn ouderlijk dorp en de Surinaamse tante van Kanhai daarmee allebei reizigers? Ik denk dat hun ervaringen niet te vergelijken zijn en dat migratiegeschiedenissen als die van de familie Kanhai hun betekenis verliezen door ze op te nemen in een ‘iedereen-is-onderweg’-narratief. Tegelijkertijd laat dit voorbeeld zien waar de kracht van museum Fenix ligt: in het vermogen via kunst het thema migratie onder de aandacht te brengen op een manier die leidt tot herkenning en compassie in plaats van polarisatie.

Sophie de Leeuw (23) is historicus en werkt bij het Noord-Hollands Archief. In het verleden schreef ze artikelen over kunst en cultuur voor de Volkskrant, Volkskrant Magazine en KunstRAI/Art Amsterdam. Deze recensie is geschreven op persoonlijke titel.