AI kan veel, maar is geen historicus

Als we mediaberichten in de Metro, LINDA, Techpulse en de Gelderlander van begin augustus mogen geloven, behoort het werk van de historicus tot de beroepen met de grootste kans om door AI te worden vervangen. Als (kunst)historicus met een grote interesse in AI moet ik echter stellig zeggen: de historicus kan niet worden vervangen door AI. Sterker nog: het is van fundamenteel belang voor onze samenleving dat we dit überhaupt niet als wenselijk of realistisch beschouwen.

De genoemde artikelen verwijzen naar het recent gepubliceerde onderzoek van Microsoft ‘Working with AI: Measuring the Occupational Implications of Generative AI’. In de publicatie analyseerden de onderzoekers in hoeverre de taken binnen verschillende beroepen overlappen met de capaciteiten van generatieve AI. Op basis van de O*NET 29.0-database, die per beroep 20 tot 30 algemene werktaken opsomt, en ruim 200.000 geanonimiseerde gesprekken van gebruikers met Bing Copilot werd vastgesteld in welke mate AI deze taken met succes kan uitvoeren. Voor het beroep ‘historicus’ concludeert het rapport: AI zou 91% van deze taken kunnen overnemen. Voorgegaan door de vertaler wiens taken met 98% overlappen met AI-capaciteiten en gevolgd door de ‘passagiersmedewerker’ met 80% overlap.

Eerlijkheid gebiedt te zeggen dat de Microsoft-publicatie nergens beweert dat AI historici zal vervangen. Wat de publicatie wél beargumenteert is dat AI goed scoort op een reeks van generieke taken die ook door historici worden uitgevoerd. Maar hier wringt het: de gebruikte taakdefinities reduceren het werk van historici tot afvinkbare handelingen die losstaan van hun inhoudelijke betekenis. Mede-historici zullen het met mij eens zijn dat taken als ’informatie verzamelen’, ‘schrijven’ of ‘creatief denken’ slechts middelen zijn. Ze staan in dienst van één kernactiviteit: het onderzoeken, interpreteren en duiden van het verleden, met als doel om menselijke samenlevingen, ideeën en handelingen in hun historische context te begrijpen. Historici doen dat op basis van complexe, vaak onvolledige of tegenstrijdige bronnen. Ze hanteren daarbij een methodologie waarin bronkritiek, contextkennis, en zelfreflectie een centrale plaats innemen.

Prompt: ‘humanoid AI robot analyzing ancient documents in a vintage archive room, blending futuristic technology with antique surroundings. The robot is typing on a computer.’ (Gegenereerd met Open Art)

Waar AI dan weer vooral in uitblinkt is patroonherkenning. Dat maakt het dan ook zeker tot een krachtige assistent bij het analyseren van grote hoeveelheden tekst of beeldmateriaal. Maar geschiedenis kan niet worden geschreven op basis van patroonherkenning alleen. AI heeft geen historisch bewustzijn, geen begrip van context, en geen moreel kompas. Large Language Models kunnen verbanden leggen tussen woorden, maar begrijpen niets van de onderliggende betekenis. AI beschouwt beschikbare data als representatief en betrouwbaar — waar de historicus weet dat historische bronnen per definitie onvolledig, gekleurd en gecontextualiseerd zijn. Een tweede fundamenteel probleem is bias. AI-systemen zijn getraind op bestaande datasets, die altijd historische en maatschappelijke vooroordelen weerspiegelen. Waar AI bias reproduceert of zelfs versterkt zonder dat te herkennen, is het juist de taak van de historicus om bias te analyseren en te bevragen — zowel in bronnen en de eigen blik, als in de geschiedschrijving zelf. Pogingen om AI ‘objectiever’ te maken door bias uit datasets te filteren, helpen de AI-historicus ook niet vooruit: ze leiden tot een vertekende reconstructie van het verleden. Geschiedenis ís bias –  het kan daarom niet worden verwijderd, enkel worden herkend en geïnterpreteerd.

Zeker, historici hebben ook geen toegang tot een ultieme waarheid. Geschiedenis is geen exacte wetenschap van enen en nullen, maar een kritische reconstructie. Wat historici kenmerkt is dat hun conclusies transparant, beargumenteerd, toetsbaar en bespreekbaar zijn. Het is precies deze onderlinge, voortdurende discussie, met ruimte voor afwijkende stemmen en reflectie op de eigen positie, die de historicus onvervangbaar maakt. We moeten AI dus niet als vervanging, maar als aanvulling zien; als instrument dat historici kan ondersteunen bij het analyseren van grote tekstcorpora of bij het maken van transcripties en vertalingen. Daarnaast gaat AI ongetwijfeld een grote rol spelen bij het op grote schaal toegankelijk maken van archieven en ander bronnenmateriaal, wat het werk van de historicus zeker gaat veranderen. Maar het menselijke oordeel van de historicus, die 9%, blijft onvervangbaar. In een tijd waarin waarheid onder druk staat en fake news in real time geschiedenis herschrijft, kunnen we het ons niet veroorloven om het verleden enkel over te laten aan systemen die patronen herkennen maar betekenis missen. De rol van de historicus is vandaag dus relevanter dan ooit.