Besmet! Recensie van een actuele tentoonstelling in Rijksmuseum Boerhaave

Recentelijk bezocht ik de tentoonstelling Besmet! in Rijksmuseum Boerhaave in Leiden. Deze tentoonstelling, die op 16 juli door koning Willem-Alexander is geopend, gaat over uitbraken van besmettelijke ziekten en hoe die het leven kunnen ontwrichten. De tentoonstelling zou eigenlijk op 15 april worden geopend, maar de uitbraak van Covid-19 zorgde voor uitstel. Dit gaf het museum echter wel de kans om de tentoonstelling aan de actualiteit aan te passen.

Hoewel Besmet! nu perfect getimed lijkt, begon Boerhaave al twee jaar geleden met de voorbereidingen. De originele versie wilde waarschuwen voor de mogelijke uitbraak van een besmettelijke ziekte. Uiteraard is dit nu niet meer nodig, en dus wordt in de tentoonstelling veel aandacht besteed aan de huidige situatie.

In het hele museum hangen aanwijzingen over het aantal personen dat aanwezig mag zijn in één ruimte. Ook bij de entree mogen niet te veel mensen tegelijkertijd naar binnen. Boerhaave werkt daarom met tijdsloten, en het is verstandig om een kaartje van tevoren te boeken. Volgens de website is het wel mogelijk om aan de deur een kaartje te kopen, maar dan bestaat het risico dat het maximaal aantal personen al is bereikt. Een voordeel van deze regels is dat de bezoekers de hele tentoonstelling goed kunnen bekijken, zonder dat anderen hen in de weg lopen.

In het dossier tentoonstellingskritiek van Historici.nl worden enkele richtlijnen gegeven hoe recensenten een tentoonstelling zouden kunnen beoordelen. Hendrik Henrichs geeft in zijn bijdrage aan het dossier een historiografisch overzicht van deze richtlijnen. Door de tijd heen hanteerden wetenschappers verschillende termen, maar de benadering van Rüsen (1988) – volgens de driedeling Waarheid, Macht en Schoonheid – komt min of meer overal terug. In zijn bijdrage schrijft Henrichs: ‘Volgens Rüsen is Schoonheid, de esthetische, visuele factor, een didactisch noodzakelijk tegenwicht tegen de wetenschappelijke en politieke factoren die een historische tentoonstelling beïnvloeden.’ Ik heb de tentoonstelling Besmet! met deze driedeling in mijn achterhoofd bekeken.

Bij Waarheid zijn de historische feiten die gepresenteerd worden van belang. In de tentoonstelling Besmet! worden deze feiten gepresenteerd aan de hand van een duidelijk narratief. Na een inleidende ruimte betreedt de bezoeker de gang ‘In quarantaine’. In deze ruimte zijn objecten te vinden als een quarantainevlag (voor een schip) uit 1900-1920, maar ook foto’s van mensen in quarantaine in 2020. De volgende stop is de ruimte ‘De behandeling’, waar zowel oude behandelingen – ‘de hoorn van een eenhoorn’, eigenlijk een narwaltand – als nieuwe behandelingen gepresenteerd worden. Deze ruimte is ook gemaakt met een esthetisch belang: Schoonheid. Aan de muur hangt een lichtgevende tijdlijn van de belangrijkste medicijnen tussen 1700 en nu. Er is zelfs al een plaats vrij gehouden voor het toekomstige vaccin of medicijn tegen Covid-19.

De volgende ruimte, ‘De balans en de toekomst’, is meer politiek geladen en benadrukt daarmee het aspect Macht. Hier waarschuwt de tentoonstelling voor de gevolgen van globalisering en klimaatverandering. Het kunstwerk ‘Untitled Future Mutation’ is daarvan een voorbeeld. De volgende ruimte van de tentoonstelling heeft betrekking op de thema’s ‘Voorkomen’ en ‘Verspreiding en onderzoek’. In deze ruimte wordt een breed scala aan objecten getoond, van posters en affiches tot microscopische preparaten. Ook is er een wereldkaart waarop de verspreiding van verschillende ziektes (de pest, de Spaanse griep en SARS) wordt getoond. In de een-na-laatste ruimte staat ‘Vaccineren’ centraal. Deze ruimte heeft een duidelijke politieke boodschap: ‘Vaccineer en bescherm elkaar!’ Ook de visuele factor is hier van belang. Aan de muur hangen spiegels waarin de bezoeker kan zien hoe zijn of haar gezicht eruit zou hebben gezien wanneer hij/zij niet zou zijn ingeënt en de pokken had opgelopen. Hoewel niemand hier mooier van wordt, is het wel een leuke toevoeging aan de ruimte. In de laatste ruimte, ‘Een epidemie van angst’, draait het om de maatregelen die mensen al eeuwenlang nemen om henzelf en hun geliefden te beschermen. In deze ruimte gaat het niet alleen over geneeskunde, maar ook over geloof, rituelen en beschermende amuletten. Zo toont het museum een rammelaar met een handvat van onyx uit de negentiende eeuw, die een kind zou beschermen tegen ziekte en ongeluk. Hierna komt de bezoeker weer in de inleidende ruimte. Er is maar één mogelijke looproute, waardoor het narratief van de tentoonstelling duidelijk wordt overgebracht.

In de tentoonstelling zitten vele referenties naar het heden en de uitbraak van Covid-19. Dit maakt dat ze zeer goed aansluit op onze huidige interesses. Zonder deze link met het heden was de tentoonstelling waarschijnlijk minder aangrijpend geweest.

Een bezoek aan de tentoonstelling Besmet! valt zeker aan te raden. Ze is niet erg groot, maar dat geeft de bezoeker wel de tijd om de rest van het museum (nog eens) te bekijken, en ook dat is zeer de moeite waard.

Charlotte de Vetten studeerde Geschiedenis aan de Universiteit Leiden, met als afstudeerrichting Politics, Culture and National Identities, 1789 to the Present. In de periode mei tot en met juli 2020 was zij stagiaire bij de webredactie bij Historici.nl.