Dossier 1572 – Van kwaad tot erger: 1572 in Italiaanse nieuwsbrieven

Via handgeschreven nieuwsbrieven, die overwegend in Italiaanse steden werden gecompileerd door anonieme scribenten, kon de Europese bestuurlijke elite op wekelijkse basis de laatste politieke en militaire evenementen op de voet volgen. De handgeschreven nieuwsbrieven van de zomermaanden van 1572 geven ons een uniek inkijkje in hoe de eerste gebeurtenissen werden beschreven. Ze tonen de grote onzekerheden en de toenemende internationale bezorgdheid over de wendingen die het conflict zou nemen.

Analyse

Titelpagina van een nieuwspamflet over de gebeurtenissen te Roermond, gedrukt in Rome in 1572 door de erfgenamen van Blado. Afbeelding: EDIT16

Het voornaamste doel van handgeschreven nieuwsbrieven was om aan ambassadeurs, secretarissen, bisschoppen en hertogen summier accurate en recente informatie te bieden. Historici beschrijven dit genre vaak als droge en feitelijke opsommingen van gebeurtenissen zonder al te veel duiding. Toch vinden we tussen de feitelijke rapportage wel degelijk een eerste aanzet tot analyse over de ontwikkelingen in de Lage Landen. In een nieuwsbrief van eind mei 1572 merkte een anonieme nieuwsschrijver op dat de troebelen te wijten waren aan de kwaadheid over de tiende penning waarmee de hertog van Alva definitief de liefde van de bevolking verloren had. In datzelfde nieuwsbericht noteerde deze auteur ook dat het twijfelachtig was of het in de provincie Vlaanderen rustig zou blijven, omdat de inwoners daar ook al jaren geconfronteerd werden met ingekwartierde soldaten. De inkwartieringen waren, althans volgens dit nieuwsbericht, mede verantwoordelijk voor de grote onvrede onder de bevolking.

Deze opmerkingen zijn één van de vele voorbeelden hoe deze handgeschreven nieuwsbrieven de interpretaties over het conflict in 1572 mede bepaalden. Zo was in een nieuwsbericht uit Brussel een maand later een onheilspellende beschouwing te lezen: ‘Deze oorlog zal erger zijn dan alle andere, omdat er geen genade zal zijn, geen vergiffenis van de ene kant naar de andere’. Hiermee was het duidelijk dat het conflict escaleerde en dat de verschillende partijen elkaar naar het leven stonden. Deze observatie sluit erg nauw aan bij de nu zeer gangbare interpretatie van het conflict als een burgeroorlog. Nieuwsschrijvers gebruikten toen de term burgeroorlog nog niet, maar ze beschreven wel hoe katholieken en geuzen tegenover elkaar kwamen te staan.

Deze nieuwsbrieven werden gecompileerd in katholieke steden, zoals Rome en Venetië, en deze religieuze component dringt zeker door in de berichtgeving. De vernielingen van katholieke kerken en de moord op katholieke priesters door de geuzen werd niet uitgebreid beschreven, maar de vergelijkingen die nieuwsschrijvers hanteerden zijn veelzeggend. Een nieuwsschrijver merkte daarbij op dat de Turken zelfs niet zouden aanrichten wat de geuzen hadden aangericht. In vroegmodern Europa hadden de Ottomanen een reputatie voor wreedheid. Deze vergelijking volstond om bepaalde beelden op te roepen bij de toehoorders en lezers van deze nieuwsberichten om een idee te hebben van wat er zich afspeelde in de Lage Landen en met welke vijand ze te maken hadden. De gebeurtenissen en verschrikkingen van de geuzen tegenover de katholieken werden veel uitgebreider beschreven in meer sensationeel drukwerk.

Belang van informatie

In juli bereikte de ongerustheid over het verloop van het conflict een nieuw hoogtepunt binnen politieke en diplomatieke kringen door de geruchten over de mogelijke steun van de Franse koning aan Lodewijk van Nassau. Uiteindelijk trok Karel IX zijn steun in, maar hij kon niet verhinderen dat er een groot leger van Hugenoten onder leiding van Genlis richting Bergen trok. Aan vele Europese hoven was de spanning nu te snijden en het is opvallend dat nieuwsschrijvers in deze maand steeds vaker noteerden wanneer en hoe snel berichten uit de Lage Landen aankwamen. Zo had een nieuwsschrijver om één uur ’s nachts  het nieuws over de nederlaag van Genlis bij Saint-Ghislain ontvangen via de keizerlijke ambassadeur. Deze tijdsaanduiding geeft aan hoezeer men wilde weten wat er gebeurd was.

De hertog van Alva zorgde ervoor dat hij deze overwinning bij Saint-Ghislain goed in de kijker zette. Er circuleerden talloze handgeschreven verslagen die zijn militaire succes uitvoerig beschreven. Alva greep deze overwinning aan om te tonen dat hij de situatie onder controle had en dat de rust weldra zou terugkeren in de Nederlanden. In vele anonieme nieuwsberichten werd deze optimistische visie niet geheel overgenomen, in tegendeel ze rapporteerden dat alles van kwaad tot erger ging. Aan het einde van de maand juli in 1572 pende een anonieme Venetiaanse nieuwsschrijver neer dat de zaken in de Lage Landen ‘aan een zijdedraadje hingen’. Dit kwam omdat in Holland, Utrecht en Zeeland, enkel de steden Utrecht en Rotterdam zich niet aan de zijde van Oranje hadden geschaard. De nieuwsschrijver merkte daarbij op dat vele steden in andere provincies zich ook bij Oranje wilden aansluiten.

Deze nieuwsbrieven waren dus cruciaal in informatievoorziening en werden wel degelijk gelezen en gebruikt. In een lange samenvatting van inkomende berichten merkte de staatssecretaris van de Medici in Florence op dat de ontwikkelingen in de Nederlanden zorgelijk waren en dat ze zeker niet zo makkelijk op te lossen waren als de Spanjaarden zichzelf wijsmaakten. Deze secretaris beschikte over verschillende nieuwsberichten die hij van verschillende individuen kreeg en gebruikte die zorgvuldig om een duidelijker beeld te vormen van de situatie in de Nederlanden zelf. De informatie in deze anonieme nieuwsbrieven beïnvloedde op die manier de visie van tijdgenoten uit heel Europa over het conflict en de mogelijke gevolgen daarvan.