Dossier Kiezen & Formeren – Blog: Stemmen in coronatijd

Ondanks de vele beperkingen in het maatschappelijke leven in verband met COVID-19, besloot het demissionaire kabinet de Tweede Kamerverkiezingen door te laten gaan. Opmerkelijk, want praktisch alle (inter)nationale evenementen zijn in de afgelopen periode uitgesteld. Doorslaggevend voor deze keuze was het zeer grote belang van de verkiezingen voor de democratie en voor de rechtsstaat. Het werden zodoende bijzondere verkiezingen, met een andere manier van campagne voeren waarin de pandemie de boventoon voerde.

Maatregelen

Gemeenten stonden voor de uitdaging om het risico op verspreiding van het coronavirus in de stemlokalen zo klein mogelijk te maken. Stemmen in coronatijd betekende unieke en strenge protocollen. De leden van het stembureau ontvingen een verklaring van de gemeente om zich na de avondklok van negen uur op straat te mogen begeven. Ook kiezers die na negen uur van het stembureau op weg naar huis waren, zouden geen boete krijgen. Alle kiezers en stembureauleden werden gevraagd om thuis, voordat zij het stemlokaal betraden, een gezondheidscheck te doen. Ook konden ongeveer 2,4 miljoen stemgerechtigden van 70 jaar of ouder voor de allereerste keer per brief stemmen; een unicum, want bij eerdere verkiezingen mochten alleen Nederlanders in het buitenland per post stemmen. Een risico van briefstemmen is dat beïnvloeding niet uitgesloten kan worden. Per gemeente werd een centraal punt aangewezen voor de telling van de briefstemmen. Tevens konden met name kwetsbaren en 70-plussers gebruikmaken van de stembureaus die op maandag 15 en dinsdag 16 maart van 7.30 tot 21.00 uur geopend werden. Bovendien konden stemgerechtigden bij deze verkiezingen drie in plaats van de gebruikelijke twee volmachten uitbrengen.

Briefstemmen

Diverse kiezers kwamen hun briefstem persoonlijk naar het stembureau brengen. In de loop van 15 maart werd steeds duidelijker dat het briefstemmen chaotisch verliep. Zo bleek landelijk circa 8% van poststemmen ongeldig. Doorgaans betreft dat zo’n 0,3% van de stemmen. Ongeldigheid kan ontstaan doordat kiesgerechtigden bijvoorbeeld hun stempluspas niet hebben meegestuurd of deze in de verkeerde envelop hebben gedaan. Vooraf was er weliswaar getest of de instructie voor het briefstemmen duidelijk was; de praktijk bleek anders.

Na spoedoverleg met de Raad van State en de Kiesraad besloot demissionair minister Ollongren van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties maandagavond de procedure van het briefstemmen aan te passen. De briefstembiljetenveloppen mochten toch geopend worden om te zien of daar een stempluspas in zat. Aanvankelijk kon dat niet omdat een stem geheim moet blijven, en daarmee zouden deze ongeldige stemmen niet meetellen. Nu stond de intentie van de kiezer om te stemmen nadrukkelijker op de voorgrond; het stembiljet mocht niet bekeken worden. De verwachting is dat zo’n twee à drie procent van de briefstemmen ongeldig zal blijven; meestal als gevolg van het ontbreken van de stempluspas.

Oegstgeest

Op maandag 15 maart en dinsdag 16 maart waren in Oegstgeest twee stembureaus opengesteld voor oudere en kwetsbare kiezers. Stemhokjes, tafels en deurklinken moesten door de stembureauleden elk half uur worden schoongemaakt. In het stemlokaal diende iedereen in principe een mondkapje te dragen, met een uitzondering voor medische redenen. Bezoekers moesten bij binnenkomst hun handen desinfecteren bij een desinfectiezuil met voetpedaal en gingen via een vaste looproute langs de balie van het stembureau naar de stemhokjes en vervolgens langs de stembus naar de uitgang. De looproute werd duidelijk aangegeven en de anderhalve meter afstand werd praktisch overal gewaarborgd. Stembureauleden droegen latex handschoenen en medische mondkapjes of face shields. Ook waren er kuchschermen geplaatst. De kiezer kreeg een rood potloodje en mocht dit in sommige gemeenten houden als souvenir, in andere werden de gebruikte potloodjes gedesinfecteerd en hergebruikt. Trouw aan de Nederlandse volksaard nam bijna iedereen het gratis potloodje mee naar huis. Sommigen gaven het milieubewust in huiselijke kring door aan familieleden die op een later moment gingen stemmen, anderen wachtten bij het stemhokje op elkaar om samen slechts één potloodje te gebruiken. Al gauw werden diverse potloodjes op Marktplaats aangeboden…

Veel stemmers waren blij met de extra openingsdagen, hoewel sommigen langer van huis waren omdat ze dachten dat alle stembureaus geopend waren. Van de plaatselijke stemgerechtigden kwam 10,73% opdagen, waarvan circa 60% tot de 70-plussers met een stempluspas behoorden. Al waren de twee dagen in eerste instantie bedoeld voor speciale groepen, andere kiezers mochten eveneens stemmen. Een 70-plusser die zijn echtgenote van 69 jaar in de auto liet zitten, omdat ze te jong was om op 15 maart te stemmen, nam de instructie wel heel letterlijk. Ontroerend om te zien was dat sommige senioren ondanks hun slechte gezondheid toch persoonlijk wilden stemmen. Het gebruikmaken van hun recht om te stemmen stond bij hen hoog in het vaandel. Een verloren gouden armband kwam snel terug bij de eigenaar, maar naar een gevonden contactlens werd niet meer gevraagd.

Stembureau

Op 17 maart waren alle veertien stembureaus geopend. Sommige waren op een nieuwe locatie omdat de gebruikelijke locaties niet aan de COVID-19-maatregelen voldeden. Ook op deze dag werd duidelijk wat voor enorme logistieke en kostbare operatie het regelen van deze verkiezingen was. Mutaties in de bemensing van de stembureaus moesten worden opgelost. Zware dozen stembiljetten werden van het ene naar het andere stembureau gebracht, om tekorten te voorkomen. Door de grote stembiljetten werden de stembussen op verschillende drukke locaties heel snel vol en moesten extra stembussen van de zolder van het gemeentehuis worden gehaald. Schoonmakers en catering reden diverse rondes langs de stembureaus. De verantwoordelijke gemeenteambtenaren en de burgemeester kwamen, net als op 15 en 16 maart, regelmatig langs om te kijken hoe het liep.

Opmerkelijk was dat diverse jongeren een volmacht gaven aan hun ouders. Uiteraard hadden de stembureauleden ook extra aandacht voor jeugdigen die voor de eerste keer mochten stemmen of voor kiezers die jarig waren. Op een stembureau in een dansschool werd gedurende de dag muziek uit de jaren zeventig en tachtig gedraaid. Een enkeling was zijn ID vergeten en kwam meestal op een later moment terug. De wereldberoemde voetballer die onlangs naar Oegstgeest was verhuisd en om 20.55 uur met een stempas uit zijn vorige woonplaats in het stemlokaal verscheen, mocht niet in Oegstgeest stemmen, maar een stembureaulid scoorde wel snel even diens handtekening!

Tellen van de stemmen

De stembussen sloten op 17 maart om 21.00 uur. Het tellen van de stembiljetten kon beginnen. In verband met COVID-19 waren er nauwelijks extra tellers geregeld; de acht stembureauleden moesten meestal samen de klus zo snel mogelijk klaren. Iedereen die wilde kijken of de telling goed verliep, was welkom, maar alleen de burgemeester maakte zijn opwachting. Stembiljetten waren vanwege hun omvang en het dunne papier lastig open te maken, ook al omdat stemmers die soms op bijzondere wijze hadden dichtgevouwen. De laatste resultaten waren in Oegstgeest rond 1.30 uur bekend. De opkomst was 88,16%, waar die landelijk 82,6% was.

Op weg naar huis ben ik niet aangehouden wegens overtreden van de avondklok. De gemeentelijke verklaring lag wel onder handbereik.

De komende weken zal duidelijk worden hoe deze verkiezingen worden geëvalueerd. De uitslagen per gemeente zijn online na te lezen op de site van de Kiesraad.

Marja de Keuning is projectleider Maritiem Portal/Nieuwe Maritieme Geschiedenis van Nederland bij het Huygens ING. Ze is al jarenlang actief als stembureaulid in Oegstgeest.