Dossier Virussen & Bacteriën – Blog: De pestdokter uit Rome: en zelfs daar niet

Hij is een onverwoestbaar symbool van de ‘Zwarte Dood’ en de pest in zijn geheel. Het beeld is ook haast te mooi: te midden van de leegloop, de ontreddering, de stervenden op straat, gaat er een in het zwart gehulde figuur rond, het gezicht verborgen achter een angstaanjagend vogelmasker. Als je hem ziet, is het te laat, vandaar dat wie daartoe nog in staat is met een grote boog om hem heenloopt.

Nu is in mythbusters-kringen aardig doorgedrongen dat de afbeeldingen van de gesnavelmaskerde ziektebestrijder niet eerder dan halverwege de zeventiende eeuw zijn gepubliceerd, én dat contemporaine vermeldingen over beschermende pestkleding, laat staan een masker, uiterst dun gezaaid zijn. Bovendien is uit die spaarzame bronnen meestal op te maken dat er gerefereerd wordt aan de prenten, waarmee maar gezegd is dat geen van de auteurs hem met eigen ogen gezien heeft. Ook in Rome niet, de stad waar de prototypische pestdokter voor het eerst zou zijn verschenen. Dan blijft als vanzelf de vraag over: wat is er met de prenten bedoeld?

Opportunistische types

Pestdokters werden in eerste instantie door stadsbesturen ingehuurd om de arme pestlijders te behandelen. Als er een pestziekenhuis was, konden zij de patiënten daarheen verwijzen. Maar zeker tijdens grotere epidemieën was de kans dat men een pesthuis levend verliet maar klein, en opgenomen zieken konden hun beroep niet uitoefenen waardoor er geen inkomsten waren. Het kwam dan ook voor dat pestdokters zich lieten omkopen om een gunstige diagnose te stellen. Tegelijk konden ze misbruik maken van de wanhoop van de getroffenen door exorbitante bedragen te vragen voor hun medicijnen. Wanneer personen overleden waren, was het helemaal eenvoudig om zich een ‘gevarentoeslag’ toe te kennen, in de veilige wetenschap dat niemand anders zich in de nabijheid durfde te wagen.

Uiteraard ging dit lang niet altijd en overal zo, maar er was een zekere reputatie op dit gebied. Daar kwam nog bij dat pestdokters vaak geen dokters waren. In het gunstigste geval betrof het chirurgijns, maar het konden ook niet-medisch geschoolde gelukzoekers zijn, aangetrokken door de hoge vergoedingen die tegenover het risicovolle werk stonden.

Het is vanwege zulke verdenkingen dat een prentmaker in 1656 een Romeinse pestdokter met een masker in de vorm van een ravensnavel afbeeldde. Raven waren spreekwoordelijke dieven, en hun optreden in literatuur en beeldende kunst kende een breed scala aan negatieve associaties, waarbij de lijkenpikkersnatuur het meest op de voorgrond trad. Kwam dat even mooi uit.

Rare jongens, die Romeinen

De macabere medicus wekte bijzondere interesse in Duitsland, temeer omdat er daar al decennialang geen grote pestepidemieën meer waren voorgekomen. In hetzelfde jaar nog brachten verscheidene Duitse uitgevers een eigen versie uit, de beroemdste onder hen was de Neurenberger Paulus Fürst. Hij goot een dikke saus van verwijzingen en symbolen over zijn prent. Sommige daarvan zijn cryptisch en gemikt op de goede verstaander, kenmerkend voor de emblematische prentkunst. Andere zijn ons vandaag de dag nog vertrouwd, zoals de gevleugelde zandloper op de punt van de stok. Dit symbool van de tijdelijkheid brengt de dokter in verband met de dood, maar dan erger: de dood door de pest.

Tekst gaat verder onder de afbeelding.

Der Doctor Schnabel von Rom, gravure door Paulus Fürst, 1656. British Museum, Londen.

Het gedicht dat aan weerszijden van de doktersfiguur te lezen is, benadrukt zijn gelijkenis met een raaf en benoemt zijn hebzucht. Op de achtergrond zien we de stad Rome en een tweede weergave van zijn personage, in een scène die de satire als het ware verdubbelt. De pestdokter ontvlucht Rome en profiteert daarvan; tegelijk is het vluchten van de stedelingen zinloos: de dood krijgt je toch wel.

Echte maskers

Er is veel bekend over de maatregelen die het bestuur van Rome in 1656 trof om de verspreiding van de pest tegen te gaan. Ook de kleding die dokters verplicht waren te dragen, is nauwkeurig vastgelegd. Een masker komt in de verordeningen niet voor.

Maar in groter Italië werd gezichtsbedekking gedragen door mensen in allerlei beroepstakken die met de pest te maken kregen. Deze had de vorm van een gesloten kap met gaten voor de ogen, soms van glazen voorzien. Vermeldingen van zulke ‘maskers’ kennen een zwaartepunt in het tweede kwart van de zeventiende eeuw. De dracht vormde eerder een uitzondering dan dat hij de regel was, en het ging niet alleen om dokters, maar ook om ziekendragers, leden van stadsmilities en desinfecteurs. Die laatsten waren belast met het ontsmetten van woningen en spullen zoals kleding en beddengoed. Los van de angst voor besmetting, werden ze ook blootgesteld aan penetrante rook of dampen, en het kwam regelmatig voor dat ze flauwvielen of zelfs stikten tijdens hun werkzaamheden. Het beschermen van de ogen en ademhalingswegen is onder zulke omstandigheden alleen maar natuurlijk. Ze leken meer op pestdokters dan echte pestdokters deden, en ze waren met meer – ze hebben het alleen nooit tot een iconische prent geschopt.

Dokterskarikaturen

Satires op de medische beroepen stonden in een rijke literaire en kunstzinnige traditie. Vooral trekken als gewichtigdoenerij, opportunisme en geldzucht werden breeduit geridiculiseerd. De afbeeldingen van een gemaskerde pestdokter vormen een variatie binnen het genre. Want hoe belachelijk was het wel niet wanneer een dokter, gewoonlijk in kleding en gedrag een toonbeeld van voorname geleerdheid, te midden van deze gruwelijkheden de gedaante aannam van een grijpgrage lafaard met een kolderiek masker? Dat is precies waarom we de prenten niet moeten geloven. Ze gaan over de drager, niet over de kleren.

Herbert Mattie is kunsthistoricus en beeldend kunstenaar. Over zijn onderzoek naar de afbeeldingen van de pestdokter is een publicatie in voorbereiding, enkele uitkomsten presenteert hij in de vorm van een online expositie.