Water, water maar wat doen we later? Verslag van de digitale uitreiking van de Elise Mathilde Essay Prijs

Afgelopen vrijdag (17 september 2021) is voor de derde keer de Elise Mathilde Essay Prijs (EMEP) uitgereikt. De EMEP werd in 2018 in het leven geroepen op initiatief van de Stichting Elise Mathilde Fonds, in samenwerking met de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, het Genootschap Onze Taal en het Koninklijk Nederlands Historisch Genootschap (KNHG), en beloont elk jaar één getalenteerde essayschrijver met een oorkonde en een geldprijs van 10.000 euro.

De essayprijsvraag stelt altijd hetzelfde overkoepelende thema centraal: ‘de eigen natie in kosmopolitisch perspectief’. Wel wordt elk jaar een andere invulling gegeven aan dit thema, door te variëren in onderwerp en vakgebied. In voorgaande jaren draaiden de essays om Nederlandse letter- en taalkunde, dit jaar was de beurt aan de Nederlandse geschiedwetenschap. Daarnaast dienden de essayschrijvers niet alleen rekening te houden met het overkoepelende thema, maar werd ook een specifiek historische invalshoek toegevoegd: ‘Grenzeloze geschiedenis’, in lijn met het thema van de Historicidagen, die in 2022 in Rotterdam zullen worden gehouden.

Het historische essay dat dit jaar met de EMEP werd bekroond, werd ingezonden door Adriaan Duiveman, promovendus aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Duiveman doet onderzoek naar de culturele impact van (natuur)rampen in de achttiende-eeuwse Nederlandse Republiek en weet deze kennis op een verfrissende manier in zijn essay te gebruiken. Onder de titel ‘Vloeibare grenzen’ portretteert hij de eeuwenoude relatie tussen Nederlanders en ‘het water’, waarbij hij illustreert hoe de alom bekende historische verhalen van overwinningen op het water beïnvloeden hoe Nederlanders vandaag de dag over de omgang met het water denken. Tot en met de achttiende eeuw waren veel Nederlandse volkeren volgens Duiveman nog in staat ‘amfibisch’ te leven en te accepteren dat het land waarop zij woonden sporadisch onder water liep. Toen het Nederlanders vanaf de negentiende eeuw steeds vaker lukte het opkomende water terug te dringen door dijken en andere structuren te bouwen, raakte deze flexibele amfibische houding echter op de achtergrond en leek deze ook in de geschiedschrijving te worden vergeten.

Grenzen die zijn bevochten, zijn moeilijk te verschuiven

Tijdens de officiële, digitale uitreiking van de EMEP op 17 september 2021 maakt juryvoorzitter Marjolijn ’t Hart duidelijk waarom Duivemans essay boven alle andere inzendingen uitstijgt: ‘Het essay voldeed niet alleen aan alle criteria, de jury was vooral lovend over de mooie mix van heden en verleden, met als origineel thema dat grenzen niet alleen temporeel en geografisch zijn, maar ook vloeibaar.’ Ook is de jury erg onder de indruk van de pointe van Duivemans essay: ‘Grenzen die zijn bevochten, zijn moeilijk te verschuiven.’ Hiermee wordt gedoeld op de verliesgevoelens die het teruggeven van eerder op het water overwonnen land met zich meebrengt.

Tijdens de uitreiking voegt Duiveman nog een nuancering toe, als de recente overstromingen in het zuiden van Nederland en daarbuiten worden aangehaald. Hoewel zijn essay ervoor pleit het water meer toe te laten in plaats van te bevechten – een methode die tot enkele honderden jaren geleden voor veel Nederlanders succesvol was – realiseert hij zelf ook dat dit makkelijker gezegd is dan gedaan. Duiveman erkent de gevoeligheden bij slachtoffers die hun volgelopen huizen en andere eigendommen schoon aan het schrobben zijn, en die uiteraard niets hebben aan de boodschap ‘het water misschien maar gewoon toe te laten’. De omgang met het water is duidelijk een lastige kwestie, waar niet één directe, juiste oplossing voor lijkt te bestaan.

Vloeibare opstelling

Die ingewikkelde verhouding tot het water blijkt ook uit het verhaal van een andere gastspreker van de middag: meteoroloog en weervrouw Helga van Leur. Zij weet met een presentatie over haar vakgebied Duivemans historische bevindingen in hedendaags perspectief te zetten. Van Leurs boodschap is duidelijk: water is van levensbelang. We kunnen niet zonder, maar ook niet altijd mét: soms moet het water toch op een manier bestreden worden. De kernvraag volgens Van Leur is: waar ligt de juiste verhouding tussen strijd tegen en acceptatie van het water? Daarbij moeten keuzes worden gemaakt tussen aanpassen en voorkomen. Wat daarbij de juiste keuzes zijn, laat van Leur in het midden. Wel geeft ze een advies mee: ‘Wees zelf ook vloeibaar, net als water. Realiseer je dat iedereen vanuit zijn eigen bubbel redeneert. We willen allemaal hetzelfde: dit prachtige land doorgeven aan onze kinderen en kleinkinderen.’

Afsluitend

Nadat de gastsprekers aan het woord zijn geweest, krijgt Adriaan Duiveman de prijs digitaal uitgereikt door Frans Cladder, bestuurslid van het Elise Mathilde Fonds, en komt de uitreiking tot een eind.

Hoewel kort en krachtig, geeft de digitale EMEP-uitreiking (vloei-)stof tot nadenken. Wat moeten we in de toekomst toch met al dat water? Wordt het aanpassen, bestrijden of voorkomen?

Sarah van der Zeijden is studente History and Philosophy of Science aan de Universiteit Utrecht en is momenteel werkzaam als onderzoeksstagiaire bij het KNHG